KORUPSAUN

IHA MUNDO NIA OIN,

TL NASAUN KORUPTU

(Refleksaun ida ba celebrasaun loron direitus umano)

BY: A. J. CUNHA

Titlu iha leten fanun ita hotu, povu Timor Leste tomak atu hanoin hamutuk katak iha buat ruma nebe la’o sala ona iha prosesu harii konstrusaun nasaun doben ida ne’e. Titlu ne’e ha’u foti husi jornal STL (Edisaun No. 9164 Tinan XVIII) atu sai hanesan titlu ba artigo ida ne’e tanba interesante tebes. Tinan sanulu resin ita restaura fali ita nia independensia, ida ne’e mak “prestasaun diak” nebe governu nasaun ida ne’e nian hatudu mai ita? Susar tebes mai ita hotu atu bele imajina no simu “prestasaun” nebe mak mosu durante ne’e iha ita nia oin.

Artigo ida ne’e sei lori ita atu hare liu aktus korupsaun nebe mak hatudu liu ba hahalok “kanten” membru governu no sosiedade balun nebe fo impakto bo’ot tebes ba vida moris povu tomak nian, tanba liafuan ida korupsaun ne’e identik tebes ona ho hahalok “kanten” membru governu balun sira. “TL NASAUN KORUPTU” nebe mak fo sai husi komunidade internasional, hatudu mai povu Timor Leste tomak katak praktika korupsaun iha no buras tebes duni iha governu no sosiedade nia le’et.

Iha loron 9 fulan Dezembro liu mundo tomak inklui Timor Leste selebra loron internasional ba kombate korupsaun. Iha loron neba ita hotu akompaña relatorio nebe mak fo sai husi komunidade internasional sira. Tuir relatorio Transparansia International, indeks Persepsaun korupsaun Timor Leste iha tinan ne’e aas tebes iha numeru 143 husi nasaun 182. Iha tabela persepsaun internasional korupsaun tinan 2010 (STL, Edisaun No. 9164 Tinan XVIII) fo imajen ida nebe mak triste tebes mai ita hotu. Hanoin to’ok ba, hare husi relatorio prestasaun korupsaun nebe iha komunidade internasional sira nia le’et hanesan CPLP, regiauan asiatico, nasaun ki’ik sira hatudu katak Timor Leste nia “prestasaun” sempre tama iha tiga besar husi kra’ik. Hare husi nasaun sira CPLP nian, Timor Leste iha terçeira parte husi kra’ik. Iha regiauan asiatico Timor Leste iha Segundo parte husi kraik no husi nasaun ki’ik sira Timor Leste iha permeira parte husi kraik ho valor indeks korupsaun nebe mak hanesan hotu 2,5.

Tristeza bo’ot ida mai ita povu Timor Leste tomak, tanba iha parte ida, tinan-tinan Orsamentu Jeral Estadu (OJE) sempre aumenta, maibe la iha mudansa signifikante ida ba iha povu nia moris. La iha prestasaun diak ida nebe signifikante mak hatudu husi ukun na’in sira iha nasaun ida ne’e. Maibe, ohin loron ita hare katak prestasaun nebe iha mak sira sempre aumenta“bokur” ba bei-beik. Atu dehan de’it katak, hirak ne’e mak “goza” duni rezultado ukun rasik aan ida ne’e.

Perguntas bo’ot ida mai ita mak ne’e, tanba sa mak Timor Leste nasaun ki’ik nebe mak foin ukun aan iha tinan sanulu bele hetan “prestasaun” hanesan koruptu liu iha mundu? Sa ida los mak sala, se iha parte ida governu hateten sai katak indeks moris povu nian tinan-tinan sempre aumenta diak ba nafatin, nebe mak hatudu husi povu ki’ak no kbiit laek sira menus to’o hela de’it 40%. Tanba sa mak prestasaun hirak ne’e (ki’ak menus) diferensa tebes ho “prestasaun” nebe komunidade iternasional sira hatudu? Perguntas bo’ot ida taan mai ha’u, karik governu no ulun bo’ot nasaun ida ne’e “subar” buat ruma ba nia povu rasik? Persiza iha laran luak no aten brani husi ukun na’in sira atu hateten buat nebe lós ne’e lós no sala ne’e sala. Ita hotu tenke buka hatene tanba sa mak korupsaun ne’e bele mosu no buras tebes iha nasaun doben ida ne’e.

Tanba Sa Mosu Korupsaun?

            Tanba sa mak mosu korupsaun? Perguntas ida ne’e ha’u husu ba le nain sira hotu atu ida-idak bele hanoin no resposta tuir persepsaun no kompriesaun ida-idak nian. Tuir ha’u nia hanoin, korupsaun katak hahalok nebe mak ema individu ka grupu iha instituisaun nasaun ida nia laran halo hodi hamenus ka halakon ema seluk nia direitu no hakbiit liu individu ka grupu ne’e nia interese rasik. Tanba ne’e resposta ba perguntas iha leten tuir ha’u nia hanoin mak korupsaun mosu tanba interese individu ka grupu nebe mak aas liu interese komun nian.

Bazea ba definisaun nebe iha, ha’u mos indika faktores balun nebe mak bele sai hanesan indikador hodi hamosu aktus korupsaun ne’e iha ita nia le’et. Faktores hirak ne’e mak hanesan tuir mai ne’e: Dahuluk, Opurtunidade. Ema balun sempre dehan nune’e “Haré opurtunidade nebe mak iha no la bele husik opurtunidade lakon le’et tiha de’it”. Ida ne’e buat normal, tanba hanesan umano ida, sempre iha hanoin no hakarak atu hetan opurtunidade nebe diak liu. Hanesan ema barak sempre ko’alia mos katak “opurtunidade mai dala ida la’os dala rua”. Tuir ha’u nia hare, tanba opurtunidade ne’e mai dala ida, la’os dala rua ne’e mak halo ukun na’in membru governu no sosiedade balun hakarak atu aproveita opurtunidade hirak ne’e hodi habosu uluk sira nia “kabun” hafoin hanoin ema seluk nia “kabun”. Membru governu aproveita tinan lima sira nia ukun atu habosu sira nia “kabun” tanba sira hanoin, keta tinan lima mai tan sira sei la ukun ona karik. Sosiedade seluk aproveita “le’et” nebe mak sira hetan hodi halo subornu atu bele hetan “projetu” nebe bele hariku sira nia aan. Buat ida subornu ne’e mos halo parte iha hahalok korupsaun. Ijemplu, kuando emprezariu sira nebe hakarak atu hetan projetu husi governu, tanba sira iha dalan atu bele “kose” oituan membru governu sira, entaun sira “la moe” atu halo sa ida deit hodi bele atinji sira nia objetivo, inklui tenke halo suborn.

Daruak, Mentalidade. Mentalidade nebe mak la diak husi membru governu sira tuir ha’u nia hanoin hanesan fator ida nebe mak bele hamosu korupsaun. Tanba se kuando membru governu ida maske iha kapasidade intelektual nebe di’ak tebes, maibe kuando ni-nia mentalidade ne’e hanoin atu hariku aan de’it, mak nia sei uza dalan oi-oin para atu bele atinji ni-nia objetivu sira ne’e. mentalidade nebe mak la di’ak hatudu katak moral ema hirak ne’e menus tebes. Tanba moral nebe fraku tebes, dala barak kuando membro governu sira sai ba halo viagem iha distrito ka area rural sempre halo kustu viagem nian bubu maka’as tebes. Ezemplu, wainhira kuando sira ba haan iha restorante ruma iha sira nia viagem hirak ne’e, haan hotu tiha sira sempre husu nota mamuk para atu preinse valor haan nia tuir ida-idak nia gostu. Ida ne’e parte husi moral nebe menus.

Datoluk, Sistema. Wainhira ita ko’alia kona ba sistema ita sempre hanoin kona ba regra ou lei atu kontrola servisu membru governu sira nian. Sistema nebe la diak no la forte atu kontrola hahalok membru governu sira nian sai hanesan fator ida nebe mak determinante tebes hodi loke dalan ba iha membru governu sira atu praktika hahalok korupsaun ne’e. Lei no regra nebe mak fraku loke dalan ba membru governu no sosidade balu atu “aprende nauk” hanesan liafuan nebe mak ko’alia husi Vice Primeiro Ministro (VPM) Jose Luis Gusterres (JLG) nebe mak iha alinea balun iha jornal STL ((Edisaun No. 9164 Tinan XVIII. Pag.15) hateten nune’e “Persepsaun ne’e koloka ona TL hanesan ema mesak naukten hotu deit, nebe loron kalan mafia de’it ita nia servisu, ha’u (JLG) dala ruma triste, maibe ne’e hanesan dezafio ba ita no mos edukasaun ba ita atu hamutuk nafatin hadia sistema iha ita nia rai laran” Sistema nebe mak la diak, sei halo ema hirak nebe iha hanoin diak hodi servi povu mos sai la diak. Tanba sistema nebe la diak mos mak halo hirak nebe iha intelektualidade no moral diak sai “beik” tiha no hanesan “bibi malae” halai tuir deit “naukten” sira nia hakarak no ain fatin.

Haré ba indikadores hirak ne’e hotu, ha’u bele foti konkluzaun ida katak korupsaun ne’e bele mosu no buras iha nasaun ida ne’e tanba sistema ou lei ka regras nebe fraku tebes atu kontrola interese no hanoin aat husi ema lubun balun nebe mak finzi uza povu nia naran atu hariku sira nia aan. No ba iha kondisaun sira hanesan ne’e, povu tomak iha esperansa nebe bo’ot tebes ba iha Komisaun Anti Korupsaun (KAK) nebe lidera husi Aderit de Jesus atu bele funu hasoru koruptor sira.

SERVISU KAK

Hare ba iha relatorio nebe mak komunidade internasional sira hatudu sai ona, bele sai hanesan mata dalan ida ba iha KAK atu bele servisu maka’as liu taan. Tempu to’o duni ona ba KAK atu bele sai “asu si’ak” hodi “tata” koruptor sira ne’e. KAK iha responsabilidade nebe mak bo’ot tebes atu bele funu hasoru koruptor sira ne’e. Hau hanoin, povu Timor Leste agora dau-dauk iha esperança nebe bo’ot tebes ba membru KAK tomak atu bele hatudu mai povu tomal koruptor nebe mak halo nasaun doben ida ne’e “moe” iha mundu internasional nia oin. Ita hotu apresia tebes ba servisu hirak nebe KAK halo ona durante ne’e, nebe mak indika ona autor koruptor balun, tantu membro sosiedade no membru governu balun. Maibe ida ne’e deit la to’o, presiza pasu nebe do’ok liu taan husi KAK atu hahu “funu” ida ne’e. Ba ida ne’e ita espera katak KAK aten brani duni hodi hatudu liman ba autor sira hodi lori sira ba tu’ur iha tribunal no ikus mai lori sira atu responde ba “hahalok beik” nebe mak halo povu ki’ak rabat rai nafatin.

Maske nune’e ha’u konkorda katak servisu todan bo’ot ida ne’e la’os responsabilidade KAK nian mesak de’it, maibe ita hotu sosiedade nebe moris iha nasaun ida ne’e. Tanba hahalok korupsaun dala barak mosu la mai husi deit intensaun aat membru governu sira nian, maibe mos hahalok “kanten” husi sosiedade balun nebe mak hakarak hetan “moris diak” husi dalan oi-oin. Tanba ne’e ita hotu tenke matan moris neon na’in nafatin.

Hanoin Ikus

            “Iha mundo nia oin TL NASAUN KORUPTU” hanesan pankada bo’ot ida nebe kona los kedas iha ita nia oin no halo ita monu taka rabat ba rai. Susar tebes mai ha’u no karik povu tomak, katak nasaun ida ne’e hakiak ema “naukten” barak tebes. Susar tebes mai ita hotu atu bele imajina, katak sakrificio hotu nebe povu rai ida ne’e halo hamutuk ho luta na’in no heroi tomak hodi Timor Leste ukun rasik aan, ikus mai tenke monu los ba “LAFAHEK HAMLAHA” balun sira nia liman hodi invaloriza tiha naran bo’ot heroi hirak nebe ohin loron sei ukun.

Los duni katak ne’e hanesan komunidade internasional nia persepsaun, no hanesan nasaun nebe tau aas lei iha fatin hotu, persepsaun hirak ne’e sei sai los bainhira tribunal hetan ona provas nebe hatudu katak korupsaun ne’e iha no bo’ot i involve duni membru governu no sosiedade balun nebe organizado. Maibe ita hotu hatene katak, tinan-tinan osan nebe aprova iha Parlamenetu Nasional ne’e sempre aumenta ba bei-beik no barak tebes, osan sira ne’e ba hotu tiha deit nebe? Faktus nebe hatudu katak povu barak sei moris iha liña pobreza nia okos bele sai hanesan indikadores ida nebe forte tebes mai ita katak moras aat ida naran korupsaun ne’e buras duni iha nasaun ida ne’e.

Tanba ne’e ha’u konkorda ho liafuan nebe mak hato’o husi señor JLG katak dezafio ida mai ita hotu iha nasaun ida ne’e (liu-liu hirak nebe ukun). Ba ida ne’e, ukun na’in no politika sira nebe tu’ur iha uma fukun parlamento iha obrigasaun moral atu kria sistema ida nebe mak diak no forte hodi bele garante boa governasaun, atu nasaun ida ne’e la bele haki’ak taan “naukten” sira hodi halo povu barak terus no mukit rabat rai nafatin.

Maibe sistema ida diak no forte deit la to’o, tenke iha mos mentalidade ida nebe mak diak husi membru governu sira katak mentalidade atu servi duni povu, la’os atu ha’is fali povu. Tanba maioria membru governu sira ne’e mai husi partido politico, maka partido politico sira iha obrigasaun moral atu bele indika ka tau sira nia membru sira nebe iha kualidade intelektual no moral iha fatin no pozisaun nebe los (the right man in the right place) iha governu laran bainhira sira hetan fiar husi povu atu ukun. Ita hotu, povu Timor Leste sente no sei arepende duni katak ukun aan ida ne’e la’os mai ita no la iha valor mai ita, wainhira la iha koruptor ida mak tama iha kadeia. Se nune’e duni, ukun aan ida ne’e ba deit hirak nebe mak iha poder hodi ukun no halo lei ba nasaun ida ne’e.

Ikus liu, KAK tenke iha aten brani atu hamrik iha oin hodi hakilar maka’as no kesi tali ba sira nebe iha indikasaun forte tebes hanesan “naukten” iha nasaun ida ne’e atu lori ba tribunal hodi hetan julgamento no ikus mai simu buat nebe sira merese atu hetan, mak “KOMARKA”. Se karik buat hirak ne’e (sistema nebe forte no mentalidade nebe diak) hanesan nafatin no KAK la iha aten brani no la iha “nehan” atu tata, mak ita sei rona nafatin liafuan gaul nebe ikus-ikus ne’e ita sempre rona“NAUK LA MATE NAUK TIHA DEIT” BEIK SA!!! husi koruptor sira nia ibun.

Autor: Hela iha Villa Antiga-Baucau.

Kritika no Sugestaun bele haruka mai

E-Mail: zecunha_bcu@yahoo.com