SENTIDU DEZLUTU NACIONAL:
HALOT KAKALUK FUNU, DEZENVOLVE KAKUTAK GLOBALIZASAUN
(PRESIZA HARI’I MUZEUM BA-DAME IHA TIMOR-LESTE?)
HUSI: António J. Castro da Cunha
LUTU ka iha lisan Timor-Leste nian temin HATAIS-METAN, ou
KESI-METAN nu’udar sentimentu domin ne’ebe hatudu husi familia, kolegas no
amigus ba maluk ne’ebe husik hela ona mundo ida ne’e. LUTU ka HATAIS METAN ne’e
iha nia sentidu ba timoroan ida-ida. KESI-METAN iha liman, ulun no hatais roupa
metan ida-ida ho nia sentidu rasik. Iha LUTU fulan tolu, seluk fulan nén, barak
to’o tinan ida no balun liu tinan ida. Hirak ne’e hotu mos iha nia signifikadu
mesak. LUTU iha ambiente Timor-Leste nian katak horik ka moris iha situasaun
tristeza nia laran durante periudu tempu balun. Bainhira periudu LUTU hotu ona,
maka sei tama iha prosesu DEZLUTU ka HASAI-METAN ou bain-bain timoroan hotu
temin dehan KORE-METAN.
KORE-METAN hanesan kultura timoroan nian ne’ebe mai husi kedas
tempu bei-ala sira nian. Iha tutun husi KORE-METAN ne’e, familia timoroan barak
sempre taka ho misa agradesementu no festeza. Festa ho sentidu katak matebian
sira oras ne’e moris hakmatek ona iha “Mundo Rohan Laek” nian. Iha festa
KORE-METAN ne’e, familia, kolegas no amigus hotu ekspresa sira nia sentimentu
haksolok no kontenti liu husi dansa tuir irama knanuk KORE-METAN nian.
Maluk timoroan sira hotu, iha loron hirak ikus ne’e, iha
noticias nacionais ne’ebe ita hotu akompanha, katak iha fulan ida ne’e nia laran,
hahu 4 Setembro to’o 31 Dezembro 2015 Timor-Leste sei tama iha periudu DEZLUTU
(KORE-METAN) no HALOT KAKALUK (BIRU) funu nian. Perguntas ba ita hotu maka
ne’e, durante periudu DEZLUTU no HALOT KAKALUK, sei hamosu sentidu sa-ida ba
timoroan hotu iha era ukun rasik an ida ne’e? Lisaun sa-ida maka timoroan hotu
bele hetan durante periudu fulan Setembro to’o Dezembro 2015 ne’e? molok atu fo
hanoin oituan ba perguntas ne’ebe iha, ha’u hakarak lori ita hotu, loke hikas fali
memoria durante periudu naruk luta tinan 24 nia laran ba Timor-Leste nia
auto-determinasaun hodi defende Ukun Rasik An.
PERIUDU LUTU NACIONAL.
Maluk le’e na’in
sira, Luta naruk povu timoroan hotu durante tinan 24 nia laran, hakotu ona iha
30 Agostu 1999. Maske nune’e, durante tinan 24 nia laran, historia barak maka
mosu ho akontesimentu oin-oin akompanha iha luta aswain povu timoroan hotu nia
hakat. Hakat husi pasu ida ba pasu tuir mai, hodi hare ho matan tragedia no
maskare hotu.
Funu naruk timoroan sira nian, hamosu historia no akontensimentu
heroiku i traisaun, hamnasa no tanis, kontenti no halerik, mate hamlaha no
sobrevive, Hirak ne’e hotu nu’udar peregrinasaun ida ne’ebe sempre mosu troka
malu iha luta auto-determinasaun ba UKUN RASIK AN. Tragedia barak maka
akontese, ne’ebe hamosu sentimentu tristeza durante tempu naruk nia laran.
Lakon Inan, aman, oan, fen kaben, la’en kaben, maun, alin, vizinho, kolegas,
amigus ho forsadu husi forsa inimigu, nu’udar akontesimentu ne’ebe loron-loron
sempre mosu iha prosesu luta hodi defende ukun rasik an. Ho nune’e, ita bele
dehan, durante periudu tinan 24 nia laran, familia timoroan hotu moris iha
situasaun “LUTU” nia laran.
Maluk sira hotu, bainhira ita loke fali memoria historia funu
nian, LUTU NACIONAL, tuir ha’u nia pensamentu, hahu nanis kedas iha golpe no
kontra golpe ne’ebe “halo” husi Partido bo’ot rua iha momentu ne’eba, tinan
1975, maka partido União Democratico de Timor-Leste (UDT) no partido Frenti
Revolucionario Timor-Leste Independenti (FRETILIN). LUTU ne’e sai todan, kle’an
no lori tempu naruk liu tan ba povu tomak nia moris, bainhira rezime invazor
Republika Indonezia hahu invade Timor-Leste, iha 7 Dezembro 1975.
Iha momentu bainhira Povu timoroan tomak hamutuk ho aswain
FALINTIL sira hases-an husi forsa invazor nia agresaun hodi “haksumik” an iha
foho leten no ai-laran fuik sira Timor-Leste nian, komesa ne’eba kedas laloran
halerik no tanis-tristeza sai hanesan “ha-han” loron-loron. Mate hamlaha tanba
la iha ha-han atu han, mate forsadu tanba asaun assasinatu husi soldadu assasinu
invazor sira, halo timoroan aswain barak hanesan los balada fuik ne’ebe sira
nia ruin naklekar, soe hela iha dalan, ai-laran fuik no fatuk-ku’ak sira. Mate
rate la iha.
Knanuk heroiku ne’ebe nakonu ho sentimentu tristeza “Mate
mohu, soe isin lemorai….ruin naklekar, tan ha’u rai Timor”, nu’udar knanuk ida,
bainhira ita hotu rona, senti laran no fuan ne’e “rahun” tebes hodi hanoin fali
tragedia no maskre hirak ne’ebe ita idak-idak infrenta direta no indiretamente
durante luta tinan 24 nia laran.
Funu tinan 24 nia laran hodi defende Ukun Rasik An ida ne’e,
nakonu ho sentimentu tristeza ne’ebe bo’ot. Maske nune’e, luta naruk ne’e mos
nakonu ho asaun heroiku barak, ne’ebe presiza tebes ita hotu (jerasaun ohin
loron no hirak ne’ebe sei tuir mai) nia
orgullu no apresiasaun. Maske povu luta-dor no aswain FALINTIL barak lakon no
mate, maibe sei iha nafatin aswain seluk ne’ebe bele sobrevive, hodi kontinua
rezisti, luta ba Ukun Rasik An.
HALOT KAKALUK, DEZENVOLVE KAKUTAK
Maluk sira, konforme
historia, ne’ebe ita hotu hatene ona, Aswain FALINTIL no Juventude Loriku
Aswain barak bele kontinua reziste no sobrevive hodi kontinua luta kontra forsa
invazor, barak ka oituan, bo’ot ka ki’ik tanba influensiadu husi “FORSA
NATURAL” ka “KAKALUK ou BIRU” ne’ebe sira ida-ida iha. KAKALUK ka BIRU ne’ebe
hetan husi forsa natural matebian no bei-ala sira Timor-Leste nian. KAKALUK ka BIRU ne’ebe iha, hetan mos husi
ritual kultural tuir lisan timoroan ida-ida nian. KAKALUK ka BIRU ne’ebe
asawain luta-dor sira iha, la’os de’it halo sira “helik” husi ameasas no
agresaun assassinatu inimigu nian, maibe mos halo sira brani tebes hodi
infrenta (oin ho oin) situasaun difisil bainhira “monu” iha abrigu inimigu sira
nian. Fiar ou la-fiar, ida ne’e maka realidade ne’ebe hamaluk historia funu
aswain luta dor timoroan sira nia durante tinan 24 nia laran.
Prezidente da
Republica, Jeneral Taur Matan Ruak, Aswain FALINTIL no Lider Bo’ot ida
rezistencia nian, iha nia vizita sira ba suco hotu, aviza ba komunidade
timoroan tomak, katak Timor-Leste tenki halot ona KAKALUK (BIRU) funu nian.
Tuir Nai Prezidente da Republica, katak problema ne’ebe maka durante ne’e mosu,
hafoin loron no konsulta popular restaurasaun independensia, fator ida mos tanba
“babeur” husi KAKALUK (BIRU) ne’ebe sei-dauk halot to’o agora. Ou dala-ruma halot ona, maibe sei-dauk
halot ho di’ak tuir lisan ne’ebe timoroan idak-idak iha. Tanba ne’e maka,
“influensia” husi KAKALUK (BIRU) kontinua halo timoroan ho timoroan lori meik
no kro’at hatudu ba malu. Akontesimentu sira iha tinan 2004, 2006 to’o 2008 no
2015, fiar nu’udar rezultadu husi situasaun hirak ne’e hotu.
Sentidu halot
KAKALUK (BIRU) funu nian, mai ha’u, la’os de’it halot meik no kroat ou halot
KAKALUK (le’e = ai-abut) tuir dalan kultura no lisan ne’ebe iha, maibe mos signifika
katak timoroan hotu tenki ona halot atetudi agresivu, odio no vingansa hodi
tu’ur hamutuk (nahe biti bo’ot) tuir lisan timoroan nian, fo liman hodi perdua
malu.
Bainhira halot ona
KAKALUK funu nian, ba oin, timoroan hotu presiza tebes dezenvolve KAKUTAK
(MATENEK). KAKUTAK ne’ebe prienxe ho ciensia no teknologia. Ida ne’e signifika
katak timoroan hotu tenki domina ciensia no teknologia i utiliza ba dezenvolve
kreatividades no inovasaun. Timoroan hotu presiza la’o tuir ritual (prosesu) ne’ebe
los hodi dezenvolve KAKUTAK ne’ebe brilliante, nune’e, ikus mai bele kontribui
positivamente ba dezenvolvimentu nasaun doben RDTL.
HARI’I MUZEUM BA-DAME.
Maluk Sira, ha’u
konkorda ho Irmaun Mariano Assanami Sabino, lider potensial ida jerasaun foin
sa’e nian, katak, Timor-Leste ohin loron presiza faze foun (Timor Post.
01/09/2015). Faze foun ida, iha ne’ebe timoroan hotu (jerasaun lider tuan,
jerasaun lider ohin loron no jerasun lider tuir mai) presiza la’o tuir. Faze
foun ne’ebe ita hotu hakarak tenki la’o ho pensamentu foun. Pensamentu foun
ne’ebe bele lori forsa foun hodi liberta povu husi MUKIT, KI’AK no BEIK.
Maibe iha parte
seluk, ha’u la-dun konkorda ho hanoin seluk Irmaun Mariano Assanami nian,
ne’ebe hatete atu halot tiha organizasaun rezistencia sira. Mai ha’u, nu’udar
organizasaun rezistencia, sira tenki eziste nafatin hodi kontribui ba
dezenvolvimentu nacional, tanba sira sólidu ona i iha unidade no fraternidade
ne’ebe bo’ot. Organizasaun rezistencia sira, eziste ona ho sira nia prinsipiu
no valores rasik, ne’ebe presiza tebes kontinua iha momentu agora. Mai ha’u, iha
tempu Ukun Rasik An ne’e, organizasaun rezistencia sira presiza kontribui fali
ho pensamentu, vizaun no misaun foun.
Agora, sa-ida maka
governo presiza hanoin no halo? Ha’u hanoin, governo presiza harii muzeum
ba-dame. Muzeum ba-dame importante tebes atu lori espiritu dame nian iha
pensamentu timoroan ida-ida. Ha’u nia sugestaun ba governo, karik bele, muda
naran muzeum rezistencia ba fali muzeum ba-dame. Liu husi muzeum ba-dame,
timoroan hotu bele transforma hanoin ne’ebe gosta reziste (funu) de’it ba fali
hanoin foun ne’ebe nakonu ho dame no paz.
Halot tiha KAKALUK
funu nian iha muzeum ba-dame. Hasai tiha hatais-metan (kore-metan) ne’ebe maka
durante hamaluk timoroan hotu nia moris ba iha muzeum ba-dame. Rai ho di-diak
iha muzeum, atu nune’e, timoroan hotu la tau tan LUTU NACIONAL (hatais metan). Husik
ba LUTU sira hotu iha muzeum ba-dame, hodi sai hanesan lisaun ba timoroan tomak
atu hakribi’it meik no kro’at no hadomi i hahi fali ciensia no teknologia.
SENTIDU DEZLUTU NACIONAL.
Agora, iha era Ukun
Rasik An ida ne’e, hafoin tinan 16 husi loron Konsulta Popular iha 31 Agostu
1999 no tinan 13 depois loron
Restaurasaun ba Ukun Rasik An iha 20 Maio 2002, governo mos hahu aviza, atu
timoroan hotu hahu dau-dauk ona prosesu DEZLUTU (KORE-METAN) NACIONAL durante
fulan hat (4) hahu 4 Setembro to’o 31 Dezembro 2015. Hodi responde perguntas
rua ne’ebe hato’o ona iha paragrafu
da-uluk artigu ne’e, ha’u sei hato’o hanoin konaba sentidu prinsipal husi
DEZLUTU no HALOT KAKALUK funu nian. Tuir Primeiro Ministro Rui Maria Araujo,
DEZLUTU NACIONAL halo ho objetivu prinsipal atu transforma LUTU ba ORGULLU
nasional, hodi konsentra dezenvolvimentu rai ida ne’e.
Tuir ha’u nia
pensamentu (hanoin subjetivu), sentidu DEZLUTU NACIONAL ka KORE-METAN maka
halakon neon-kraik no laran-triste, para ho halerik no tanis-tristeza hodi
hahoris fali ambiente alegria (haksolok) ba esperansa moris ne’ebe di’ak liu iha
tempu agora no tuir mai (futuru). DEZLUTU NACIONAL mos signifika katak sai husi
moris nakukun (Kore-Metan) hodi tama ba moris naroman (Hatais-Mutin).
Kore-Metan ba Hatais-Mutin mos fo sentidu katak, matebian (Martires, Saudozos)
povu aswain hotu, oras ne’e (tuir fiar Sarani nian) moris hakmatek ona iha AMAN
MAROMAK nia kadunan SANTO. Governo prepara ona ceromonia lubuk ida ne’ebe maka
sei inisia ho misa ba KORE-METAN iha 4 Setembro 2015. Governo mos sei realiza
programas divertimentu oin-oin, hanesan koncertu múzika. Maske nune’e, bua
ne’ebe timportante liu maka sentidu husi aktividades sira ne’e hotu.
Tanba ne’e, ba oin,
timoroan hotu presiza ona komunga moris alegria (haksolok), fiar-an no
optimista hodi hateke ba oin, hako’ak moris ne’ebe nabilan iha naroman no
hakmatek nia laran. Katak moris saudavel, do’ok husi MUKIT, KI’AK NO BEIK. Ho
nune’e de’it maka, DEZLUTU NACIONAL ne’ebe governo realiza ne’e, bele fo
SENTIDU ne’ebe kle’an. SENTIDU ne’ebe bele haraik pensamentu foun ba timoroan
ida-ida, hodi kuda iha ne’on no fuan ba dezenvolvimentu RDTL. Liu husi DEZLUTU
NACIONAL ita mos bele aprende lisaun bo’ot ida, katak, funu, oho malu, tau meik
no kro’at ba malu, odio no vingansa, buat hirak ne’e hotu sei hamosu de’it
terus, sofrementu no moris la hakmatek.
ADEUS LARAN SUSAR NO
NEON KRAIK, BENVINDO DAME NO DOMIN BA DEZENVOLVIMENTU.
NB: Sugestaun no kritikas
bele haruka mai E-Mail: zecunha_bcu@yahoo.com;
HP; 78361688