TIMOR-LESTE
NASAUN FUMADOR
(Bainhira La-Iha Solusaun, Perigu Bo’ot
Sei Mosu)
Husi: António J. Castro da Cunha
Timor-Leste nasaun fumador. Ida ne’e
maka estÍgma ne’ebe ohin loron ita nia nasaun tenki simu. Ha’u la-hatane los,
ita tenki orgullu tanba sai nasaun fumador númeru uno ka triste ho situasaun ida ne’e? karik ita orgullu, sa ida maka
ita manang ka hetan? Ou karik triste, ita lakon los sa ida?
Tuir dadus ne’ebe iha, persentazem
timor-oan konsumu tabaku husi tinan ba tinan sa’e bei-beik. Bazeia ba dadus
publikasaun científika husi the Journal
of American Medical Association (JAMA),
ne’ebe maka publika mós iha media nasional sira semana hirak liuba, hatudu
katak 33% populasaun Timor-Leste ne’e fumador. Husi total ne’e, fumador mane de’it
maka nia persentazem 61%, bo’ot liu iha mundo (haré’e husi proporsionalidade).
Populasaun Timor-Leste, tuir census
2010 iha 1,2 miloens. Ida ne’e atu esplika mós katak populasaun fumador oras
ne’e iha mais-menus 396,000 pesoas. Husi númeru ne’e, fumador mane de’it iha
241,560 pesoas. Realidae seluk husi dadus ne’e mos hatudu katak, timor-oan ho
idade husi tinan 15 to’o 49 kuaze 94% (Mane 89,5%, Feto 4,5%) nu’udar fumador.
Dadus seluk ne’ebe halo ita hotu senti estrañu liu tán, labarik minoridade
fumador sira entre tinan 13 to’o 15, kuaze 50%.
Situasaun ida ne’e, lori ha’u atu tenta
fó hanoin badak ida, liu husi perspetiva rua. Perspetiva ekonómia no estilus
moris (life style) timor-oan sira
nian.
Perspetiva
Ekonómia.
Bainhira Timor-Leste hetan fali nia
Ukun Rasik An iha 2002, iha momentu ne’eba kedas, “odamatan” nakloke ba ema
husi nasaun seluk (emprezarius no negosiantes) atu mai. Ema husi antesedentes
oin-oin hakat ona no sei kontinua mai nasaun ki’ik no foun ida ne’e. Governo kontinua
dudu maka’as dezenvolvimentu atividades ekonómika. Hirak ne’e hotu ho hanoin
ida de’it, atu povu nasaun doben ida ne’e hetan lalais moris di’ak.
Tuir dadus husi Central Intelligence Agency Estadus Unidos da America, GDP per
kapita, ka rendimentu per kapita iha Timor-Leste iha tinan 3 ikus ne’e sa’e,
maske ladún signifikante. GDP 2012 iha US $ 4,400, 2013 iha US $ 4,600 no 2014
iha 4,900.
Rendimentu per kapita ne’ebe sa’e,
halo mós Poder de Compra povu
Timor-Leste iha tinan 3 ikus (2012-2014) sa’e hela de’it. Iha tinan 2012, poder de compra iha Timor-Leste US $
5.401 biliaun, 2013 sa’e ba US $ 5.693 no 2014 to’o iha US $ 6.066 biliaun (Fontes:
Central Intelligence Agency.US). Husi dadus ne’e, household consumption (kunsumu uma-kain) hetan persentazem 21,9%, as
liu item konsumu sira seluk. Ida ne’e signifika sa ida? Ida ne’e signifika
katak demanda Uma-Kain Timor-Leste ba konsumu bo’ot tebes. Husi oklu ekonómia
nian, ida ne’e di’ak tanba bele “provoka” movimentu ekonómika iha nasaun ida ne’e
positivamente.
Ita halo kalkulasaun simples ida. Bazeia
ba dadus ne’ebe iha, loron ida de’it, iha Timor-Leste laran tomak,
mane fumador sira gasta osan hamutuk US $ 24,156/lulun/loron). Kuandu ita
multiplika ba tinan ida, mane fumador hotu gasta US $ 8,696,160/lulun/tinan. Se
loron ida ema ida fuma tabaku masu ida, ho presu media US $ 1,00, maka iha
tinan ida sei gasta osan hamutuk US $ 86,961,600/masu/tinan. Montante orsamentu
ida ne’e kontribui 6,55% ba konsumu uma-kain.
Ida ne’e signifika sa-ida? Tanba poder de compra povu Timor-Leste sa’e,
maka povu hakarak utiliza osan hirak ne’ebe sira iha hodi satisfas sira nia
hakarak no neceseidades. Bainhira hakarak no necesidades bo’ot, maka prokura ou
demanda mos aumenta. Agora liga ho konsumu tabaku, ne’e iha korelasaun ne’ebe
forte liu ho hakarak (wants) ema
idak-idak nian (life style).
Tabaku iha ni-nia merkadu propriu
rasik. Tabaku, nu’udar produtu importasaun, fó mos receitas ba iha estadu
Timor-Leste. Tabaku mós halo timor-oan barak ne’ebe uluk la’os “ema ida” oras
ne’e sai ona “ema ruma”. Barak husi sira fa’an tabaku hahu husi masu ida,
gerobak ida to’o loja bo’ot. Iha dala ninin, gerobak roda tolu sempre hamrik ho tabaku. Tanba ne’e, ha’u hanoin,
husi aspeitu ekonómika (mikro), tabaku fó mós “vantagem” no “benfesiu” ba povu
kbi’it laek sira atu hatutan sira nia vida, maske iha parte seluk provoka mos
despezas (gastus) ne’ebe bo’ot husi konsumedores.
Estilus
Moris
Nu’udar nasaun ne’ebe hetan fali nia
independensia iha era mileniu (globalizasaun), timor-oan barak la’o no infrenta
kedas situasaun moris ne’ebe diferente. Oferta husi merkadu global ne’ebe mai
ho produtus marka oin-oin, halo timor-oan barak “nakfilak” an iha sira
pensamentu no atetudi loron-loron.
Estilus moris timor-oan maioria ohin
loron, iha mudansa “radikal” tebes. Mundo globalizadu iha ne’ebe buat hotu
instan (fasil) no otomatiku, halo timor-oan barak “haluha” prosesu moris
natural nian. Estilus moris timor-oan barak ohin loron, ita bele temin estilus konsumptivu.
No estilus moris ida maka fuma tabaku ne’e duni.
Fuma tabaku, los tebes, nú’udar
direitu ema idak-idak nian. La iha ema ida maka bele bandu. Dadus ne’ebe mai
husi JAMA, hatudu oinsa timor-oan barak depende maka’as tebes ba tabaku. Iha
konvivensia loron-loron, ita haré’e maluk fumador sira ne’e sempre utiliza
termus hirak hanesan L.A = La fuma Araska
(refere ba tabaku marka L.A), la fuma kakutak (hanoin) la la’o, la fuma
moris senti hanesan la kompletu, ho tabaku lulun ida nia su’ar maka bele halakon
stress, no liafuan seluk tán. Brevemente, ema fumador idak-idak fuma tabaku ho
objetivu ne’ebe la hanesan.
Marka tabaku ne’ebe oin-oin, sai mós
hanesan sasukat ba ema idak-idak iha sira nia kovive loron-loron. Marlboro, L.A
Lights, Djarum Super, no seluk tan, nu’udar marka tabaku hirak ne’ebe hatudu
mos oinsa ema ne’e nia karakter no moris social.
Fila fali ba Timor-Leste nu’udar
nasaun fumador númeru uno. Ita hotu
tenki hanoin duni, tanba númeru fumador ba labarik minoridade sira, nia
persentazem to’o kedas 50%. Tinan 5 no 10 mai sira sai jovens no adultu, no sei
kaer mos papel importante iha dezenvolvimentu nasaun ida ne’e nian. Se ita fiar
katak, tabaku ne’e fo impaktu ne’ebe negativu ba ema nia saude, ita bele
imajina katak Timor-Leste iha futuru sei ukun husi jerasaun ida oinsa los?. Tanba
sa labarik idade minoridade sira sai fumador? Iha fatores barak, balun maka
hanesan; hakarak atu hatudu identidade
propriu nu’udar ema (mane),no influensiadu
ho ambiente konvivu loron-loron nian.
Situasaun hirak ne’e, tenki hetan
atensaun ne’ebe maka sériu, la’os de’it husi governo, maibe liu-liu husi
Inan-Aman, komunidade, sociedade no igreja. Situasaun ida ne’e sei sai alarma
bo’ot ida ba futuru Timor-Leste iha tinan 10 ou 20 mai. Tanba se ita hotu la
kuidadu, Timor-Leste sei tama iha situasaun ida pior liu ohin loron.
Konkluzaun
Númeru fumador iha Timor-Leste,
liu-liu ba idade produtivu sira as tebes (94%). Rendimentu per kapita no poder
de kompra iha Timor-Leste tinan 3 ikus sa’e hela de’it maske la-dún
signifikante. Situasaun ida ne’e, iha korelasaun positivu ho nivel konsumu ne’ebe
maka ás mos iha nasaun ida ne’e, inklui konsumu tabaku (6,55%).
Estilus moris povu iha nasaun ida ne’e,
ita bele temi, gosta moris dissolutamente
(Berfoya-foya). Estilus nu’udar ema
(mane) ho diferensia karater, klase social no “intereses”, halo populasaun
timor-oan barak “hatudu an” iha konvivensia moris loron-loron. Seidauk tán
presaun moris (stress), halo
timor-oan barak hili tabaku ho nia su’ar hanesan solusaun ida.
Solusaun
Dadus
ne’ebe hatudu husi JAMA, atu fo hatene mai ita katak povu Timor-Leste barak
(33%) maka nia moris iha dependensia ba tabaku. Tanba ne’e, jeralmente sei fo
impaktu ne’ebe negativu ba saude povu Timor-Leste. Situasaun ida ne’e, obriga
ita (governo) tenki buka solusaun.
Iha
semana hirak liu-ba, bainhira selebra loron saude mundial, governo liu husi
Ministeriu Saude hala’o ona plataforma ida konaba kampaña nasional kontra
tabaku. Kampaña ida ne’e halo, ho objetivu atu oinsa prevene fuma tabaku iha
nasaun ida ne’e.
Governo
no publiku balun fo ona solusaun, ne’ebe bele solusiona problema fumador sira
ne’e. Solusaun hirak ne’e hanesan; Regras
ne’ebe bandu ema labele fuma iha fatin publiku, hasa’e tabaku nia folin, hasa’e
taxa importasaun ba tabako, ou ita mos bele hamenus quota ba importasaun tabaku no bandu tabaku alta nikotina (high nicotine) tama mai merkadu
Timor-Leste. Hirak ne’e hotu di’ak,
maibe, tuir ha’u nia hanoin ida ne’e la-to’o.
Buat
ne’ebe importante liu maka “salva” jerasaun nasaun ida ne’e husi situasaun
ne’ebe pior liu iha futuru. Ha’u nia hanoin-lisuk balun, ne’ebe bele soluciona
problema fumador hanesan tuir; Aktu da-uluk, Buka no ke’e sai abut problema. Ukun Na’in sira tenki buka hatene,
tanba-sa maka timor-oan barak (33%), liu-liu labarik idade minoridade sira sai
fumador? Ita tenki buka to’o hetan abut husi situasaun ida ne’e, “la iha
ahi-su’ar se ahi la-lakan”. Daruak, Edukasaun
Cívika. Importante tebes atu ita kuda kedas husi inisiu, ba timor-oan hotu,
liu-liu labarik minoridade sira, konciensia konaba impaktu ne’ebe sei hetan bainhira
fuma tabaku. Impaktu ekonómia (despezas) no impaktu saude. Da-tolu, Bandu no Sanksaun ka multa. Tenki iha
lei ida rigorozu tebes hodi bandu no fo sanksaun ka multa ba fumador sira,
liu-liu fumador idade minoridade. Implementasaun bandu no sanksaun ba fumador,
dala-barak kontra-produtivu, tanba de’it implementador lei sira mos “dalaruma”
mesak fumador hotu de’it, “la konsege” halo asaun konkreta ruma. Ida ne’e mos
presiza hetan atensaun sériu.
Ikus.
Ita
tenki hanoin duni ona nasaun ida ne’e nia destinu iha tinan 10 ou 20 mai. Tanba
se-lae, ita nu’udar nasaun sei infrenta perigu bo’ot tebes iha oin. Perigu
bo’ot hirak hanesan moris mukit no ki’ak
aumenta ba bei-beik, dependensia sei sai maka’as liu tan, injustisa social sei
buras tebar nafatin no at liu tan, nasaun ida ne’e sei ukun husi jerasaun
hirak ne’ebe nakonu ho “Mal-Saude no
Mal-Gastus”. Hirak ne’e hotu sei sai hanesan ameasas komun ba ita tomak.
Tanba
ne’e, ita la presiza orgullu nu’udar nasaun fumador númeru uno iha mundo. Nune’e mos ita la presiza triste. lós duni
katak susar tebes atu bele halakon fumador husi nasaun ida ne’e. Maske nune’e, ita iha esperansa katak,
pelu-menus, tinan 10 mai, bainhira JAMA hasai tan nia rezultadu peskiza foun,
Timor-Leste bele iha ona ùltima lugar nu’udar
NASAUN FUMADOR.
Ita
hotu hein, katak nasaun ida ne’e sei kontinua ukun nafatin husi jerasaun ida
ne’ebe la’os de’it iha kualidade (matenek) no responsabilidade (moral di’ak) ba
nia-an rasik no ba nia povu, maibe mós IHA SAUDE DI’AK (mental).