EZISTENSIA ENSINU SUPERIOR TIMOR-LESTE
(Dezafius Garante
Kualidade no Kompetividade Estundates)
Husi; Antonio J. Castro da Cunha
Ensino
superior ka bain-bain temin mos hanesan ensinu terciariu iha papel ne’ebe
importante tebes hodi prepara rekursu humanu ne’ebe kualifikadu ba
dezenvolvimentu nasaun ida nian. Ezistensisa ensinu superior iha Timor-Leste,
hatudu oinsa komitmentu Timor-Leste nu’udar nasaun atu bele produs rekursus
humanus, ne’ebe maka la’os de’it iha kualidade maibe mos iha kompetividade. Ida
ne’e maka nu’udar vizaun prinsipal ukun nain nasaun nian ba futuru Timor-Leste.
Vizaun
gerais konaba edukasaun deskreve ona iha PED 2011-2030, ne’ebe hateten katak; “A educação e a formação são as chaves para
melhorar as oportunidades de vida do nosso povo para o ajudar a concretizar
todo o seu potencial”. Atu bele haraik moris di’ak ba povu, klaru katak
ensinu superior presiza duni haraik ciensia ida ne’ebe la’os de’it bele
responde necesidades povu (individu timoroan) nian, maibe mos bele koresponde
ba necesidades nasaun nian tuir PED ne’ebe estabelesidu ona.
Hanoin
hirak ne’e reafirma iha lei baze edukasaun nian. Atu bele atinji vizaun ne’ebe
sita iha PED, maka lei baze edukasaun sita mos konaba misaun institusional husi
ezistensia ensinu superior. Misaun institusional ne’e maka atu promove
transferensia kuiñesimentu, formasaun kultural, artistika, teknologika i sientifika
ba estudantes sira (DL
N0 8/2010 de 19 de Maio).
Iha
Timor-Leste, natureza ensinu superior ne’e fahe ba parte bo’ot rua (2), maka
ensinu universitariu no ensinu politekniku. Ensinu universitariu orienta liu ba
formasaun sientifika, ne’ebe junta mos ho unidades hanesan ensinu (hanorin) no
investigasaun. No ensinu politekniku orienta liu ba professionalmente, katak
liu husi formasaun vokasionais no formasaun avansadas (DL, n.0
8/2010 de 19 de Maio).
Oras
ne’e dau-dauk, iha Timor-Leste foin maka eziste ensinu universitariu. Iha
ensinu superior 11. Ensinu superior publiku 1 maka UNTL no 10 seluk nu’udar
ensinu superior privadu. Ensinu superior hirak ne’e hetan ona legalidade no
akreditasaun husi Ministeriu Edukasaun. Ensinu politekniku seidauk estabelese. Maibe,
proses estabelesimentu ne’e agora la’o dau-dauk hela.
EZISTENSIA
ENSINU SUPERIOR TIMOR-LESTE
Ezistensia
ensinu superior iha nasaun ida ne’e importante tebes, tantu husi ensinu
superior publiku (UNTL) nune’e mos ensinu superior privadu. Antes 2004,
intituisaun ensinu superior ne’ebe eziste iha Timor-Leste hamutuk 17
instituisoens, ne’ebe maka atende mais 13,000 estundastes (PED 2011-203). Iha 2010,
ensinu tersiariu atende mais 18,000 (Analytical Report on Education. 2010). Agora, karik
tamba selesaun natureza, hela de’it ona ensinu superior 11 ne’ebe maka atende
mais 48,000 universitarius (DNESU.2015). Númeru ne’e hatudu aumentu ne’ebe
signifikante tebes no leno mos kontribuisaun ensinu superior ba preparasaun
rekursu humanu iha nasaun ida ne’e.
To’o
iha 2015, bazeia ba dadus ne’ebe eziste, foka katak iha ona serka de 26,570
graduadus hahu husi D-1, D-3 no S-1 ne’ebe maka konklui ona estudu iha ensinu
superior hotu Timor-Leste (DNESU.Feb.2016). Dadus ida ne’e atu esplika mai ita, katak
intermus de numerus, ensinu superior tantu publiku no privadu, kontribui ona
rekursu humanus edukadus ba Timor-Leste nu’udar nasaun soberanu.
Dezafius
bo’ot ne’ebe maka durante ne’e ensinu superior sira infrenta no publiku
kestiona maka utilidade, kualidade no kompetividades husi graduadus hotu. Ou ho
liafuan seluk, graduadus hirak ne’e responde no prienxe duni necesidades kampu
traballu ka lae? Se karik prienxe necesidades kampu traballu, graduadus hirak
ne’e iha kuiñesimentu (cientifiku) konaba traballu ne’ebe sira halo? No sira
nia kompetividades iha terrenu ne’e oinsa los?
Perguntas
hirak ne’e pertinente tebes, tamba iha tinan lima ikus ne’e ita haree katak
ensinu superior sira loke kursu foun barak tebes. Mai ha’u, la’os kestaun loke
kursu foun ne’e di’ak ka la di’ak. Maibe, ha’u nia preukupasaun halai liu ba
rekursu ne’ebe sei suporta kursu sira ne’e. rekursu humanu sai hanesan fator
ne’ebe determinante tebes. Ita hotu tenki rekuiñese katak rekursu humanu
kualifikadu iha nasaun ida ne’e sei limitadu tebes. Seidauk tan rekursu
materiais ne’ebe sei suporta iha laboratoriu.
Bazeia
ba dadus ne’ebe Agência Nacional de Avaliação e Acreditação Academica (ANAAA),
hatudu katak iha kursu foun hamutuk 79 ne’ebe loke husi ensinu superior sira
ne’ebe eziste iha nasaun ida ne’e. Ida ne’e hanesan dezafius bo’ot ida ne’ebe
maka la’os de’it sai preukupasaun mai governo (Ministeriu Edukasaun) maibe mos
ba ensinu superior sira ne’e rasik.
Pilares Tolu
Ensinu Superior
Pilares
tolu husi ensinu superior; edukasaun no ensinu (hanorin), investigasaun
(peskiza) no dezenvolvimentu i servisu komunitariu sai hanesan xave no
fundamentu importante ba iha ezistensia ensinu superior hotu. Pilares tolu ne’e
hanesan korenti ne’ebe maka sempre kesi bamalu. Katak pilares tolu ne’e nu’udar
unidade ida.
Koalia
konaba edukasaun no ensinu (hanorin) signifika katak ensinu superior tenki hatutan
ka transfere kuiñesimentu siensias no teknologias (Transfer of Knowledge) ba estudantes universitariu sira. Ciensia
ne’ebe up-to-date ne’ebe maka bele
transforma abilidade estudantes husi la-hatene ba hatene (unknowns to knows). Iha ambitu ensinu superior Timor-Leste, pilares
ida ne’e ita bele dehan la’o ho di’ak tebes. Katak ensinu superior hotu iha kalendariu
akademiku ne’ebe fiksu no iha duni prosesu aprendijazem iha laran. Nia
rezultadu maka tinan-tinan ita institutu ensinu superior sira sempre halo
graduasaun. Maske kualidade husi prosesu ensinu sei sai hanesan perguntas bo’ot,
maibe hanesan ema barak ko’alia ona, “kualidade ne’ebe prosesu ida”.
Peskiza
no dezenvolvimentu nu’udar pilar ne’ebe importante tebes husi ensinu superior.
Liu husi peskiza, ensinu superior ida bele hamosu ciensias foun ne’ebe bele dezenvolve
hodi apoiu dezenvolvimentu ciensias ne’e rasik no tulun mos dezenvimentu iha
nasaun laran. Pilares ida ne’e maka sei menus tebes iha ensinu superior
Timor-Leste. Estudantes finalista sira hakerek duni monografia (skripisi) ne’ebe mai husi peskiza, maibe
kualidade husi peskiza ne’e rasik sei do’ok tebes husi prinsipiu peskiza ne’e
rasik.
Servisus
Komunitarius normalmente hala’o bainhira estudantes sira atu tama ona ba iha
faze ikus sira nia estudu. Iha Timor-Leste ita bain-bain temi estagiu (PKL no KKN). Objetivu husi servisus
komunitarius ne’e atu oinsa universitarius sira bele transfere ciensia ne’ebe
sira hetan ona durante prosesu aprendijazem la’o, ne’ebe maka nia rezultadu ikus
bele oferese benefisius diretamente ba iha komunidade sira. Maske nune’e,
impaktu direta ne’ebe maka estagiarius husik hela ba komunidade dala-barak
la-dun benefesia komunidade sira.
Instituisaun
ensinu superior hotu, tenki komunga di-diak pilares tolu ne’ebe iha i buka
dalan (nu’udar akademiku/intelektual) hodi interpreta no implementa. Ho nune’e
de’it maka bele garante kualidade no kompetividade graduadus sira. Iha ne’e,
ha’u hakarak atu hateten katak ensinu superior, alende fokus ba “duni”
kuantidade, presiza komunga mos prinsipiu kualidade. Ho liafuan badak karik ita
hateten, kuantidad estudantes importante maibe kualidade importante liu.
Kna’ar
Ministeriu Edukasaun
Ensinu
superior ida ne’ebe forte maka vital tebes ba dezenvolvimentu rekursu humanu no
atu garante nasaun iha futuru. Bainhira haree ba politika VI Governo
Konstitusional, governo kontinua iha komitmentu atu promove Seitor Politekniku
no Universidade ne’ebe efisiente ho objetivu atu bele haraik oportunidade ba
povu timoroan tomak hodi simu edukasaun ne’ebe kualidade no hola parte iha
konstrusaun nasaun Timor-Leste. Responde ba necesidades ida ne’e, governo
planea ona atu harii Politekniku tolu (3) no Akademia (peska) 1. Prosesu dezeñu
hotu ona no agora iha hela prosesu ba konstrusaun edifisius.
Ministerio
Edukasaun tuir dekretu lei n0. 6/2015, 11 de Março, organika do VI
Governo Konstitusional, nu’udar orgaun sentral governo nian, iha papel hodi
halo konseitu, koordenasaun, no avaliasaun pólitika no foti mos papel hodi
regulariza i superviziona lala’ok no atividades edukasaun ne’ebe kualidade iha
teritoriu tomak.
Liu
husi Agência Nacional de Avaliação e Acreditação Académica (ANAAA) no Diresaun
Geral Ensinu Superior, governo kontinua halo planu hodi regulariza no
superviziona, halo avaliasaun no akreditasaun ba ezistensia husi ensinu
superior hotu ne’ebe iha. Governo mos kontinua dezenvolve sistema koordenasaun
ne’ebe efisiente no harmonioza ho institutu ensinu superior hotu.
Los
duni katak, Ministeriu Edukasaun mos sei infrenta deszafius bo’ot tebes.
Servisus barak ne’ebe dala-ruma ligasaun ho ensinu superior “pendentes”, tamba
“seidauk iha” rekursu ne’ebe adekuadu no kualifikadu hodi suporta. Problema
“pendentes” sira hanesan; legalizasaun diploma, avaliasaun no akreditasaun
kursu (departamentu) foun, licensa operasional ba klase paralelas i institutu
ensinu superior foun, no asuntus lubuk seluk-tan, dala-barak sai mos hanesan
kauza ne’ebe afeita ba prosesu aprendijazem ne’ebe kualidade. Situasaun hirak
ne’e sai hanesan dezafius bo’ot Ministeriu Edukasaun.
Ikus
Tebes
duni, ensinu superior hotu ne’ebe maka eziste iha nasaun ida ne’e, leba naha
todan ida atu bele prepara rekursu humanus kualifikadu. Ensinu Superior iha
papel atu produs rekursu humanu ne’ebe la’os de’it bele absorve ba kampu
traballu, maibe mos iha kompetividade atu kompete.
Buat
ne’ebe dirijentes ensinu superior hotu presiza hanoin maka, númeru estudantes
ne’ebe tinan-tinan hetan graduasaun, la’os atu prienxe de’it numeru licensiadus
iha nasaun ida ne’e. Maibe liu-liu, oinsa maka bele responde necesidades ne’ebe
Timor-Leste nu’udar nasaun iha.
Presiza
tebes iha balansu ne’ebe di’ak entre pilares tolu ensinu superior nian; edukasaun
no ensinu, pesikza no dezenvovlimentu i servisus komunitarius. Dala-ruma ita
temin dehan asuntus hirak ne’e teoriku liu, no ladun importante. Maibe, ita
hotu presiza fo atensaun ne’ebe seriu ba asuntus hirak ne’e, tamba necesidades
Timor-Leste nu’udar nasaun iha konvivensia regional no internasional, ejiji ita
hotu atu bele hamrik iha level ne’ebe a’as.
Ho
razaun hirak ne’e hotu, ha’u hanoin, Ministeriu Edukasaun presiza nafatin “Dudu
no Dada” ensinu seprior sira atu bele eleva sira nia papel no funsaun ho
responsabilidade no kualidade. Ministeriu Edukasaun presiza duni atu hatu’ur
regras no regulamentu ida ne’ebe rigoroju ba iha ezistensia ensinu superior.
ANAAA no Diresaun Ensinu Superior presiza tebes halo avaliasaun no akreditasaun
ida ne’ebe honestu i aberta, hodi la “sakrifika” instituisaun ida no
“benefisia” fali sira seluk. Atu situasaun hirak ne’e hotu (“sakrifika” no
“benefisia”) labele mosu bei-beik ba tempu naruk, maka presiza tebes atu hetan
suporta husi rekursu ne’ebe kualifikadu hodi bele interpreta no implementa
regras hotu ne’ebe iha ligasaun ho ensinu superior ho firme no konsistensia.
Ikus,
ha’u hakarak atu hateten de’it katak, Timor-Leste sei infrenta “problemas
bo’ot” bainhira asuntus konaba kualidade no kompetividades estudantes la-hetan
atensaun maksimu. Dezempregu “edukadu” sei sai hanesan dezafius bo’ot ida,
ne’ebe maka loron ida bele afeita ba “harmonizasaun” moris iha nasaun ida ne’e.
Tamba ne’e, Ensinu Superior hotu, futuru Timor-Leste nu’udar nasaun iha imi nia
liman. Se-imi (ensinu superior) sala, nasaun sei “mout”.
No comments:
Post a Comment