JANELA CIENSIA

OPINI (18) EDUKASAUN (14) DESPORTO (13) EKONOMIA (13) Poema (11) POLITICA (10) HISTORIA (4)

8 February 2016

Edukasaun Timor-Leste

EZISTENSIA ENSINU SUPERIOR TIMOR-LESTE
(Dezafius Garante Kualidade no Kompetividade Estundates)

Husi; Antonio J. Castro da Cunha

Ensino superior ka bain-bain temin mos hanesan ensinu terciariu iha papel ne’ebe importante tebes hodi prepara rekursu humanu ne’ebe kualifikadu ba dezenvolvimentu nasaun ida nian. Ezistensisa ensinu superior iha Timor-Leste, hatudu oinsa komitmentu Timor-Leste nu’udar nasaun atu bele produs rekursus humanus, ne’ebe maka la’os de’it iha kualidade maibe mos iha kompetividade. Ida ne’e maka nu’udar vizaun prinsipal ukun nain nasaun nian ba futuru Timor-Leste.

Vizaun gerais konaba edukasaun deskreve ona iha PED 2011-2030, ne’ebe hateten katak; “A educação e a formação são as chaves para melhorar as oportunidades de vida do nosso povo para o ajudar a concretizar todo o seu potencial”. Atu bele haraik moris di’ak ba povu, klaru katak ensinu superior presiza duni haraik ciensia ida ne’ebe la’os de’it bele responde necesidades povu (individu timoroan) nian, maibe mos bele koresponde ba necesidades nasaun nian tuir PED ne’ebe estabelesidu ona.

Hanoin hirak ne’e reafirma iha lei baze edukasaun nian. Atu bele atinji vizaun ne’ebe sita iha PED, maka lei baze edukasaun sita mos konaba misaun institusional husi ezistensia ensinu superior. Misaun institusional ne’e maka atu promove transferensia kuiñesimentu, formasaun kultural, artistika, teknologika i sientifika ba estudantes sira (DL N0 8/2010 de 19 de Maio).

Iha Timor-Leste, natureza ensinu superior ne’e fahe ba parte bo’ot rua (2), maka ensinu universitariu no ensinu politekniku. Ensinu universitariu orienta liu ba formasaun sientifika, ne’ebe junta mos ho unidades hanesan ensinu (hanorin) no investigasaun. No ensinu politekniku orienta liu ba professionalmente, katak liu husi formasaun vokasionais no formasaun avansadas (DL, n.0 8/2010 de 19 de Maio).

Oras ne’e dau-dauk, iha Timor-Leste foin maka eziste ensinu universitariu. Iha ensinu superior 11. Ensinu superior publiku 1 maka UNTL no 10 seluk nu’udar ensinu superior privadu. Ensinu superior hirak ne’e hetan ona legalidade no akreditasaun husi Ministeriu Edukasaun. Ensinu politekniku seidauk estabelese. Maibe, proses estabelesimentu ne’e agora la’o dau-dauk hela.


EZISTENSIA ENSINU SUPERIOR TIMOR-LESTE
Ezistensia ensinu superior iha nasaun ida ne’e importante tebes, tantu husi ensinu superior publiku (UNTL) nune’e mos ensinu superior privadu. Antes 2004, intituisaun ensinu superior ne’ebe eziste iha Timor-Leste hamutuk 17 instituisoens, ne’ebe maka atende mais 13,000 estundastes (PED 2011-203). Iha 2010, ensinu tersiariu atende mais 18,000 (Analytical Report on Education. 2010). Agora, karik tamba selesaun natureza, hela de’it ona ensinu superior 11 ne’ebe maka atende mais 48,000 universitarius (DNESU.2015). Númeru ne’e hatudu aumentu ne’ebe signifikante tebes no leno mos kontribuisaun ensinu superior ba preparasaun rekursu humanu iha nasaun ida ne’e.

To’o iha 2015, bazeia ba dadus ne’ebe eziste, foka katak iha ona serka de 26,570 graduadus hahu husi D-1, D-3 no S-1 ne’ebe maka konklui ona estudu iha ensinu superior hotu Timor-Leste (DNESU.Feb.2016).  Dadus ida ne’e atu esplika mai ita, katak intermus de numerus, ensinu superior tantu publiku no privadu, kontribui ona rekursu humanus edukadus ba Timor-Leste nu’udar nasaun soberanu.

Dezafius bo’ot ne’ebe maka durante ne’e ensinu superior sira infrenta no publiku kestiona maka utilidade, kualidade no kompetividades husi graduadus hotu. Ou ho liafuan seluk, graduadus hirak ne’e responde no prienxe duni necesidades kampu traballu ka lae? Se karik prienxe necesidades kampu traballu, graduadus hirak ne’e iha kuiñesimentu (cientifiku) konaba traballu ne’ebe sira halo? No sira nia kompetividades iha terrenu ne’e oinsa los?

Perguntas hirak ne’e pertinente tebes, tamba iha tinan lima ikus ne’e ita haree katak ensinu superior sira loke kursu foun barak tebes. Mai ha’u, la’os kestaun loke kursu foun ne’e di’ak ka la di’ak. Maibe, ha’u nia preukupasaun halai liu ba rekursu ne’ebe sei suporta kursu sira ne’e. rekursu humanu sai hanesan fator ne’ebe determinante tebes. Ita hotu tenki rekuiñese katak rekursu humanu kualifikadu iha nasaun ida ne’e sei limitadu tebes. Seidauk tan rekursu materiais ne’ebe sei suporta iha laboratoriu.

Bazeia ba dadus ne’ebe Agência Nacional de Avaliação e Acreditação Academica (ANAAA), hatudu katak iha kursu foun hamutuk 79 ne’ebe loke husi ensinu superior sira ne’ebe eziste iha nasaun ida ne’e. Ida ne’e hanesan dezafius bo’ot ida ne’ebe maka la’os de’it sai preukupasaun mai governo (Ministeriu Edukasaun) maibe mos ba ensinu superior sira ne’e rasik.

Pilares Tolu Ensinu Superior
Pilares tolu husi ensinu superior; edukasaun no ensinu (hanorin), investigasaun (peskiza) no dezenvolvimentu i servisu komunitariu sai hanesan xave no fundamentu importante ba iha ezistensia ensinu superior hotu. Pilares tolu ne’e hanesan korenti ne’ebe maka sempre kesi bamalu. Katak pilares tolu ne’e nu’udar unidade ida.

Koalia konaba edukasaun no ensinu (hanorin) signifika katak ensinu superior tenki hatutan ka transfere kuiñesimentu siensias no teknologias (Transfer of Knowledge) ba estudantes universitariu sira. Ciensia ne’ebe up-to-date ne’ebe maka bele transforma abilidade estudantes husi la-hatene ba hatene (unknowns to knows). Iha ambitu ensinu superior Timor-Leste, pilares ida ne’e ita bele dehan la’o ho di’ak tebes. Katak ensinu superior hotu iha kalendariu akademiku ne’ebe fiksu no iha duni prosesu aprendijazem iha laran. Nia rezultadu maka tinan-tinan ita institutu ensinu superior sira sempre halo graduasaun. Maske kualidade husi prosesu ensinu sei sai hanesan perguntas bo’ot, maibe hanesan ema barak ko’alia ona, “kualidade ne’ebe prosesu ida”.

Peskiza no dezenvolvimentu nu’udar pilar ne’ebe importante tebes husi ensinu superior. Liu husi peskiza, ensinu superior ida bele hamosu ciensias foun ne’ebe bele dezenvolve hodi apoiu dezenvolvimentu ciensias ne’e rasik no tulun mos dezenvimentu iha nasaun laran. Pilares ida ne’e maka sei menus tebes iha ensinu superior Timor-Leste. Estudantes finalista sira hakerek duni monografia (skripisi) ne’ebe mai husi peskiza, maibe kualidade husi peskiza ne’e rasik sei do’ok tebes husi prinsipiu peskiza ne’e rasik.

Servisus Komunitarius normalmente hala’o bainhira estudantes sira atu tama ona ba iha faze ikus sira nia estudu. Iha Timor-Leste ita bain-bain temi estagiu (PKL no KKN). Objetivu husi servisus komunitarius ne’e atu oinsa universitarius sira bele transfere ciensia ne’ebe sira hetan ona durante prosesu aprendijazem la’o, ne’ebe maka nia rezultadu ikus bele oferese benefisius diretamente ba iha komunidade sira. Maske nune’e, impaktu direta ne’ebe maka estagiarius husik hela ba komunidade dala-barak la-dun benefesia komunidade sira.

Instituisaun ensinu superior hotu, tenki komunga di-diak pilares tolu ne’ebe iha i buka dalan (nu’udar akademiku/intelektual) hodi interpreta no implementa. Ho nune’e de’it maka bele garante kualidade no kompetividade graduadus sira. Iha ne’e, ha’u hakarak atu hateten katak ensinu superior, alende fokus ba “duni” kuantidade, presiza komunga mos prinsipiu kualidade. Ho liafuan badak karik ita hateten, kuantidad estudantes importante maibe kualidade importante liu.

Kna’ar Ministeriu Edukasaun
Ensinu superior ida ne’ebe forte maka vital tebes ba dezenvolvimentu rekursu humanu no atu garante nasaun iha futuru. Bainhira haree ba politika VI Governo Konstitusional, governo kontinua iha komitmentu atu promove Seitor Politekniku no Universidade ne’ebe efisiente ho objetivu atu bele haraik oportunidade ba povu timoroan tomak hodi simu edukasaun ne’ebe kualidade no hola parte iha konstrusaun nasaun Timor-Leste. Responde ba necesidades ida ne’e, governo planea ona atu harii Politekniku tolu (3) no Akademia (peska) 1. Prosesu dezeñu hotu ona no agora iha hela prosesu ba konstrusaun edifisius.

Ministerio Edukasaun tuir dekretu lei n0. 6/2015, 11 de Março, organika do VI Governo Konstitusional, nu’udar orgaun sentral governo nian, iha papel hodi halo konseitu, koordenasaun, no avaliasaun pólitika no foti mos papel hodi regulariza i superviziona lala’ok no atividades edukasaun ne’ebe kualidade iha teritoriu tomak.

Liu husi Agência Nacional de Avaliação e Acreditação Académica (ANAAA) no Diresaun Geral Ensinu Superior, governo kontinua halo planu hodi regulariza no superviziona, halo avaliasaun no akreditasaun ba ezistensia husi ensinu superior hotu ne’ebe iha. Governo mos kontinua dezenvolve sistema koordenasaun ne’ebe efisiente no harmonioza ho institutu ensinu superior hotu.

Los duni katak, Ministeriu Edukasaun mos sei infrenta deszafius bo’ot tebes. Servisus barak ne’ebe dala-ruma ligasaun ho ensinu superior “pendentes”, tamba “seidauk iha” rekursu ne’ebe adekuadu no kualifikadu hodi suporta. Problema “pendentes” sira hanesan; legalizasaun diploma, avaliasaun no akreditasaun kursu (departamentu) foun, licensa operasional ba klase paralelas i institutu ensinu superior foun, no asuntus lubuk seluk-tan, dala-barak sai mos hanesan kauza ne’ebe afeita ba prosesu aprendijazem ne’ebe kualidade. Situasaun hirak ne’e sai hanesan dezafius bo’ot Ministeriu Edukasaun.

Ikus
Tebes duni, ensinu superior hotu ne’ebe maka eziste iha nasaun ida ne’e, leba naha todan ida atu bele prepara rekursu humanus kualifikadu. Ensinu Superior iha papel atu produs rekursu humanu ne’ebe la’os de’it bele absorve ba kampu traballu, maibe mos iha kompetividade atu kompete.

Buat ne’ebe dirijentes ensinu superior hotu presiza hanoin maka, númeru estudantes ne’ebe tinan-tinan hetan graduasaun, la’os atu prienxe de’it numeru licensiadus iha nasaun ida ne’e. Maibe liu-liu, oinsa maka bele responde necesidades ne’ebe Timor-Leste nu’udar nasaun iha.

Presiza tebes iha balansu ne’ebe di’ak entre pilares tolu ensinu superior nian; edukasaun no ensinu, pesikza no dezenvovlimentu i servisus komunitarius. Dala-ruma ita temin dehan asuntus hirak ne’e teoriku liu, no ladun importante. Maibe, ita hotu presiza fo atensaun ne’ebe seriu ba asuntus hirak ne’e, tamba necesidades Timor-Leste nu’udar nasaun iha konvivensia regional no internasional, ejiji ita hotu atu bele hamrik iha level ne’ebe a’as.

Ho razaun hirak ne’e hotu, ha’u hanoin, Ministeriu Edukasaun presiza nafatin “Dudu no Dada” ensinu seprior sira atu bele eleva sira nia papel no funsaun ho responsabilidade no kualidade. Ministeriu Edukasaun presiza duni atu hatu’ur regras no regulamentu ida ne’ebe rigoroju ba iha ezistensia ensinu superior. ANAAA no Diresaun Ensinu Superior presiza tebes halo avaliasaun no akreditasaun ida ne’ebe honestu i aberta, hodi la “sakrifika” instituisaun ida no “benefisia” fali sira seluk. Atu situasaun hirak ne’e hotu (“sakrifika” no “benefisia”) labele mosu bei-beik ba tempu naruk, maka presiza tebes atu hetan suporta husi rekursu ne’ebe kualifikadu hodi bele interpreta no implementa regras hotu ne’ebe iha ligasaun ho ensinu superior ho firme no konsistensia.

Ikus, ha’u hakarak atu hateten de’it katak, Timor-Leste sei infrenta “problemas bo’ot” bainhira asuntus konaba kualidade no kompetividades estudantes la-hetan atensaun maksimu. Dezempregu “edukadu” sei sai hanesan dezafius bo’ot ida, ne’ebe maka loron ida bele afeita ba “harmonizasaun” moris iha nasaun ida ne’e. Tamba ne’e, Ensinu Superior hotu, futuru Timor-Leste nu’udar nasaun iha imi nia liman. Se-imi (ensinu superior) sala, nasaun sei “mout”.



NB: E-mail: zecunha_bcu@yahoo.com; HP; 78361688.

No comments: