JANELA CIENSIA

OPINI (18) EDUKASAUN (14) DESPORTO (13) EKONOMIA (13) Poema (11) POLITICA (10) HISTORIA (4)

27 August 2014

Micro e Pequenas Empresas Timor-Leste



KOMPLEKSIDADE DEZENVOLVIMENTU
EMPREZAS MIKRO NO KI’IK TIMOR-LESTE IHA KONTEKSTU MERKADU LIVRE
(SA IDA MAKA GOVERNO HALO ONA I SEI KONTINUA?)

Hakerek Na’in; António JC da Cunha
Observador Dezemvolvimento Micro e Pequenas Empresas
Atual Assessor iha Gabinete Vice-Ministro MCIA


A.     Situasaun Global Emprezarial
Emprezas mikro no emprezas ki’ik, prinsipalmente lori papel ida fundamentu tebes iha kontekstu dezenvolvimentu ekónomia nasaun barak iha mundo ne’e. kazu barak hatudu ona mai ita hotu, bainhira quandu mosu krize tántu pólitika, militar no ekónomia, emprezas mikro no ki’ik sira hamrik ho abut ne’ebe metin nafatin i kontinua hala’o sira nia atividades emprezarial hanesan bain-bain. Ida ne’e atu hateten katak, emprezas mikro no ki’ik, bázikamente ladun hetan afeitasaun no influensia ne’ebe rezulta husi krize hirak ne’ebe mosu iha mundo ne’e.
Maluk leitores sira, iha mundo globalizasaun ekónomia ohin loron, ita hotu haré katak sistema merkadu livre entre nasaun sira iha mundo ne’e sa’e maka’as tebes. atu hateten katak, nasaun barak, nakloke an hodi simu situasaun ida ne’e atu bele aselera prosesu dezenvolvimentu ekonómia.
Merkadu livre ka free market sai hanesan “anju di’ak no anju at” ba nasaun barak ne’ebe maka adopta sistema ida ne’e. “Anju di’ak” katak, kauza free market bele lori “salvasaun” iha aspektu dezenvolvimentu ekónomia ida sustentavel ba nasaun i lori dezafius ba autor emprezas iha nasaun refere hodi bele senti dezafiadu liu tán, nune’e bele firme hodi eziste no kompete. “Anju at” katak, kauza free market bele lori “destroisaun” ba iha ambiente kompetisaun iha nasaun laran i sei influensia autor emprezas hirak ne’ebe maka la preparadu ou la iha kbi’it no forsa, monu nei-neik i ikus mai sei “lulun biti alias mate” (taka).
Pur-izemplu, CAFTA (China-Asean Free Trade Agreement) ne’ebe nasaun sira ASEAN nian halo ho nasaun China.
Iha kontekstu ida ne’e, ita hare katak, bainhira nasaun sira ASEAN asina akordu ho nasaun China, emprezarius xineza barak nadodon tama ba iha nasaun sira ASEAN nian. Nia impaktu sa ida? Emprezariu (emprezas mikro no ki’ik) barak, hanesan iha Indonesia “mate no lulun biti” tamba de’it la iha forsa no kbi’it atu kompete. Produtus sira ne’ebe maka tama husi nasaun China ho folin ne’ebe baratu liu fali sasan sira nia folin iha nasaun ezistente, sai hanesan kauza ne’ebe hamosu situasaun difisil ba emprezas ezistente sira. Maske dala barak kualidade produtus sira husi Xina ne’e la di’ak, maibe emprezarius xineza sira konsege atrai intereses konsumedores nasaun asean sira.

B.      Situasaun Emprezarial Timor-Leste
Mundo emprezarial Timor-Leste iha dékade ikus ne’e hatudu ona dínamika no progresu ne’ebe postivu tebes. Intermus de kuantidade, ita hare katak númeru emprezas ne’ebe maka registu iha Dirasaun Nacional Comercio Interno i Registu iha tinan 2014 ne’e hamutuk 6.687.  Ida ne’e atu fo hanoin katak, prinsipalmente atividades emprezarial/komersial iha Timor-Leste hatudu nia paisaun no dezeiju ne’ebe di’ak i positivu tebes.
Tuir dadus ne’e mos hatudu katak, emprezas mikro ne’ebe maka registu iha 1.249, emprezas ki’ik iha 3.527, emprezas media 1.723 no emprezas bo’ot iha 188. Kuandu ita hare fali ba númeru emprezas ne’ebe iha, hatudu mai ita katak tuir lo-los kontribuisaun ne’ebe emprezas hirak ne’e haraik ba dezenvolvimentu ekónomia Timor-Leste, sai hanesan indikador ekonomika ida positive hodi reduz numeru dezempregu no hamenus mukit no ki’ak ne’ebe sei as tebes iha nasaun ida ne’e.
Maibe sa ida maka akontese? iha realidade, dala barak ita sei rona no hare, katak autor emprezas sira, liu-liu emprezas mikro no ki’ik timorenses, sei infrenta situasaun ida difisil ho kompleksidade problemas ne’ebe maka sira iha. Dala barak ita sei rona autor emprezas sira halerik tamba situasaun difisil ne’ebe maka sira infrenta i sira la konsege ultrapasa situasaun hirak ne’e.
Situasaun ida oin sa maka ohin loron emprezarius timorenses sira senti no infrenta? Tuir observasaun pesoal ne’ebe maka durante ne’e hakerek na’in akompanha, tantu husi media no diretamente iha terrenu, nota katak iha problemas barak tebes ne’ebe maioria emprezas mikro no ki’ik Timor-Leste infrenta. Hakerek na’in bele habadak problemas ne’ebe iha ba Pontus hirak hanesan tuir mai:

1.      Inferior i la fiar an. Bainhira ko’alia ona konaba dezenvolvimentu sira nia atividades emprezarial, autor emprezas barak senti “alergia” oituan. Maioria autor emprezas dala barak hateten nune’e “Ami loke kios ka fa’an sasan hanesan pasa tempu de’it”. Liafuan izemplu ne’e atu esplika mai ita katak dala barak individu hirak ne’ebe fila lima la iha vontade di’ak atu dezenvolve sira nia emprezas. Maluk emprezarius sira ne’e dala barak senti inferior ho sira nia an, tamba ne’e la hare atividades ne’ebe sira halo hanesan atividades professional maibe adisional de’it.

2.      Jestaun. Observasaun ne’ebe hakerek na’in halo, nota katak maioria emprezas mikro no ki’ik timorenses sei fraku tebes iha area jestaun. Por-izemplu iha iha jestaun negociu no financeiru. Sira mos seidauk iha kbi’it atu halo planu ida simples no la iha maneira ne’ebe di’ak atu oinsa bele jere sira nia atividades. Izemplu simples seluk maka, dala barak osan ne’ebe tuir loloos uza ba negociu nian utiliza fali ba sosa necesidades uma laran nian. Izemplu seluk, patraun (emprezas nain) dalabarak monopoli hotu atividades sira, hahu husi kaer osan, fa’an sasan, sosa sasanJestaun ne’ebe maka fraku, refere mos ba iha kualidade rekursu ema ne’ebe iha.

3.      Kredibilidades. Kredibilidade sai hanesan obstaklu bo’ot ida ba emprezas mikro no ki’ik hodi dezenvolve sira nia atividades. Izemplu simples ida maka asesu ba kréditu. Dala barak ita rona katak emprezas mikro no ki’ik sira susar atu hetan kréditu husi Banco. Faktor ne’ebe influensia situasaun ida ne’e, alémde rekezitus ne’ebe kompleksu, influi mos husi fiar ba kapasidades emprezas hirak ne’e selu fila fali. Entaun, akumulasaun husi buat sira ne’e hotu maka halo kredibilidade husi emprezas mikro no ki’ik monu i lakon konfiansa husi banku.

4.      Kreatividades no inovasaun. Liga ho sentimentu inferior no la fiar an ne’ebe maka maiori emprezarius sira iha, fo impkatu bo’ot tebes ba iha sira nia kreatividades no inovadades. Hakerek na’in nia observasaun, nota katak maioria emprezas pasivo tebes iha sira nia atividades komercial/emprezarial loron-loron. Hakerek na’in nota katak, barak husi emprezarius mikro no ki’ik sira ne’e, interese atu bele haraik ka oferese produtus ne’ebe di’ak ba klientes ka konsumedores.

5.      Espirito Kompetitor.  Maioria autor emprezas mikro no ki’ik la iha espirito atu bele kompete. Dala barak ita rona, auto emprezas sira halerik no protesta de’it ho prezensa emprezas sira husi estranjeiru. Situasaun ida ne’e, hatudu katak emprezas timorenses sei susar tebes atu bele adapta an iha tempu merkadu livre ida ne’e.

Pontus lima (5) iha leten, la signifika emprezas mikro no ki’ik la iha kbi’it, forsa no kapasidade. Maibe, atu hateten de’it katak, jeralmente Pontus hirak iha leten maka dala barak halo dezenvolvimentu emprezas mikro no ki’ik Timor-Leste sai impede ne’ebe ikus mai hamenus vontade nu’udar emprendedor. Maske Timor-Leste seidauk iha akordu ruma konaba merkadu livre, maibe realidade ohin loron hatudu mai ita hotu katak emprezas estranjeirus sira barak no buras tebes iha nasaun ida ne’e.
Maluk leitores sira, ita hotu hatene mo-mos sa situasaun maka ohin loron ita infrenta. No situasaun hirak ne’e halo estado no governo Timor-Leste hamrik iha pozisaun ida difisil oituan. Tamba sa? Tamba iha parte ida, governo hakarak atu dudu dezenvolvimentu ekónomia no dezafia emprezas timorenses sira atu bele kreativu no inovativu liu tan. Maibe, iha parte seluk ita mos konciente katak situasaun emprezas timorenses sei infrenta kompleksidade ne’ebe bo’ot tebes.

C.      Organizasaun Emprezarial Timor-Leste
Oras ne’e dau-dauk, iha Timor-Leste mosu ona organizasaun ekónomika barak. Jeralmente, prezensa organizasaun hirak ne’e positivu tebes nu’udar resposta ida atu bele apoiu governo aselera dezenvolvimentu ekónomia iha nasaun ida ne’e. Ita hotu hatene sa ida maka Câmara Comércio e Indústria Timor-Leste (CCI-TL), ne’ebe hanesan sumbrinha ka mahon ba emprezas hotu iha Timor-Leste. Leitores sira mos rona ona sa ida maka UNAME no UNAPE, Assossiasaun Emprezarial Feto Timor-Leste, Assossiasaun Emprezarial Xineza Timor-Leste, no seluk tan.
Maibe, karik ita hotu hato’o kestoens ida? to’o iha ne’ebe ona sira (asosiasaun emprezarial) nia kontribuisaun ba dezenvolvimentu ekónomia Timor-Leste? ou sa ida maka sira halo ona hodi dezenvovle emprezas iha Timor-Leste? Sa ida maka asosiasaun emprezarial hirak ne’e halo hodi bele hamenus (se la bele halakon) problemas hirak ne’ebe hakerek na’in mensiona ona iha leten?
CCI-TL nu’udar organizasaun, eziste iha tinan 2010 liu ba nu’udar parceiru prinsipal ba governu iha prosesu dezenvolvimentu ekónomia. Hakerek na’in fiar katak, CCI-TL nu’udar mahon ba emprezarius hotu, halo ona buat barak atu dezenvolve ekónomia iha Timor-Leste. No tuir observasaun, CCI-TL halo duni ona buat ruma. Tinan hirak ne’e nia laran, ita hotu sempre rona, lée no hare, oinsa CCI-TL hatudu nia papel hodi luta ba interese emprezariu sira nian. CCI-TL luta maka’as atu bele konvense governo hodi haraik oportunidade ne’ebe bo’ot liu tan ba emprezariu timorenses. Maibe, ita hotu konciente katak dala barak emprezarius timorenses sira seidauk iha aproveitamentu máksimu ba oportunidade hirak ne’ebe maka governo haraik.
União Nacional Micro Empresas (UNAME) no União Nacional Pequenas Empresas (UNAPE), nu’udar organizasaun emprezarial ne’ebe maka iha papel diretamente ho emprezarius mikro no ki’ik sira iha baze. Organizasaun rua ne’e, sai mos hanesan parceiro principal governo nian iha prosesu dezenvolvimentu ekónomia rai laran. Intermus Jestaun, Organizasaun no Administrasaun, UNAME no UNAPE presiza servisu maka’as no nakloke an atu nune’e bele lori papel ativu liu tan hodi dezenvolve área emprezas mikro no ki’ik Timor-Leste.
     
1.      UNAME
Sa ida maka papel UNAME nian? UNAME hanesan sumbrinha ka mahon ba emprezas mikro, ne’ebe maka lori papel importante ida atu hakbi’it, hametin no dezenvolve atividades emprezas mikro iha Timor-Leste. UNAME harii iha loron 09 fulan Marsu tinan 2010. UNAME mós hamahan an iha CCI-TL ne’ebe hanesan parceiru úniku ba dezenvolvimentu ekónomia. Membrus sira UNAME nian fahe ba iha fokus grup 8 maka hanesan Kios, Alfayate, Produto Local, Roda Tolu, Mini Restorante no Mékanika. Membros UNAME husi fokus grup sira ne’e hamutuk mais ou menus 800.
UNAME hala’o ona servisu barak hodi dezenvolve empreza mikro sira iha Timor-Leste. maske nune’e, to’o agora ita seidauk hetan progresu ruma husi atividades ne’ebe maka sira hala’o. Iha faktor barak maka sai hanesan kauza, tamba sa servisu ne’ebe maka UNAME halo seidauk hatudu progresu ne’ebe di’ak.
a.      Maske UNAME iha fokus grup, maibe atividades ne’ebe sira hala’o seidauk fokus.
b.      Strutura UNAME seidauk sólidu, katak atividades organizasaun sei konsentra liu ba pesoal ida (presidente UNAME).
c.       Hanesan hateten ona, UNAME presiza servisu maka’as atu bele hadi’a sira nia Organizasaun, Jestaun no Administrasaun, atu nune’e bele atinji metas importante maka sustentabilidade emprezas mikro.
d.      Kualidade rekursu humanu, sai hanesan impedementu bo’ot tebes ba UNAME.

2.      UNAPE
Sa ida maka papel UNAPE nian? UNAPE hanesan sumbrinha ka mahon ba emprezas ki’ik, eziste ho objetivu prinsipal maka
v  atu haforsa kapasidade emprezariu ki’ik.
v  Dezenvolve ekónomia emprezariu ki’ik.
v  Luta ba necesidades emprezariu ki’ik
Oras ne’e, UNAPE harii ona iha disitritu 13 ho atividades prinsipal tolu maka hanesan komérsiu, agrikultura no indústria. Númeru membrus UNAPE tuir dadus ne’ebe iha registu ona mais ou menus 5.000 emprezas. Maske nune’e, hanesan UNAME, UNAPE mos presiza servisu maka’as intermus Organizasaun, Jestaun no Administrasaun. Sa ida maka UNAPE presiza halo?
v  UNAPE presiza fokus ba nia atividades.
v  UNAPE presiza dezenvolve nia kreatividades.
v  UNAPE presiza hasa’e nia kualidade rekursu humanu, no
v  UNAPE presiza hadi’a kualidade organizasaun.

Situasaun hirak ne’ebe maka ilustra iha leten, fo hanoin mai ita katak emprezas mikro no ki’ik Timor-Leste sei presiza servisu maka’as atu involve átivamente iha kompetisaun merkadu livre nian. Se la’e, maka tinan 10 ou 20 mai, ita sei sai “penonton” de’it ba emprezas estranjeirus sira.

D.     Papel Estado no Governo Timor-Leste
Pape Estado Timor-Leste iha dezenvolvimentu emprezas mikro no ki’ik importante i vital tebes, hare ba iha realidade ne’ebe maka ohin loron sira (emprezas mikro no ki’ik) infrenta. Maske emprezas mikro no ki’ik barak eziste liu husi sira nia kbi’it no forsa rasik, maibe barak husi emprezas hirak ne’e, la konsege kria sustentabilidade ba sira nia an rasik. Katak, barak husi autor emprezas sira, liu-liu emprezas mikro, dala barak la hatudu vontade di’ak atu dezenvolve sira nia emperzas. Hasoru situasaun ida ne’e, sa ida maka governo halo?
Hanoin hotu ne’ebe maka governo iha ba dezenvolvimentu ekónomia Timor-Leste konsagra nanis ona iha Konstituisaun da RDTL ne’ebe mos transforma ona iha Plano Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional (PEDN). Bazeia ba Konstituisaun RDTL no PEDN, nune’e governo (V Governo Konstitusional) sira halo plano no programa hodi estabelese kondisaun ekónomiku ida di’ak, saudavel no iha sustentabilidade.

1.      Konstituisaun da RDTL
Iha konstituisaun da RDTL defini ona ho di’ak tebes husi artigu ida ba artigu seluk konaba importansia husi dezenvolvimentu ekónomiku iha Timor-Leste. Konstituisaun da RDTL fo dalan ba entidades hotu, timorenses no estranjeirus atu bele partisipa ativu iha dezenvolvimentu ekónomia nasaun RDTL. Iha artigu lubuk ida ne’ebe maka hakerek na’in bele hato’o ba leitores hotu konaba garante no liberdade ne’ebe Estado Timor-Leste haraik ba nia sidadaun sira hotu iha prosesu dezenvolvimentu ekónomiku nasional.

a.      Artigo 6.0 Objetivu Estadu Nian. Iha artigu 6.0 ne’e hatudu mai ita hotu sa ida de’it maka objetivu husi Estadu hodi dezenvolve ekónomia nasaun doben RDTL ne’e. Alinea “d” husi artigu ne’e hakerek estadu “Garante dezenvolvimentu ekónomia, ba progresu siensia no téknika”. Alinea “e” estadu “harii sosiedade ida ne’ebe hatuur iha justisa social, hodi haki’ak sidadaun sira nia moris di’ak ba isin no klamar”. Alinea “i” hakerek estadu “Promove dezenvolvimentu ida ne’ebe nakait kabeer ba setór oin-oin, no mos fahe loloos produtus nasional sira. Alinea “j” hakerek estadu “Hamoris, promove no garante biban no leet ne’ebe hanesan ba ema feto no mane”.
b.      Artigo 50.0 Direito ba servisu. Iha artigu 50.0 ne’e hatudu mai ita hotu oinsa Estadu Timor-Leste fo liberdade ba nia sidadaun hotu atu bele hala’o servisu ne’ebe sira hakarak tuir lei ne’ebe vigora ona. Iha númeru 1 husi artigu ne’e hakerek “Sidadaun hotu-hotu, feto ka mane, iha direitu no devér atu halo servisu no livre atu halo nia servisu”. Iha númeru 5 hakerek “Estadu haburas kriasaun (haki’ak) kooperativa ba produsaun no fó tane ba empreza familia nian nu’udar fatin atu hetan servisu”.
c.       Artigo 115.0 Governo Nia Kompetensia. Iha artigu 115.0 hatudu mai ita hotu konaba sa ida maka governu sira (tamba tinan 5 sempre troka) nia kna’ar hodi kontribui ba iha dezenvolvimentu ekónomiku nasional. Aline “e” husi artigu ne’e hakerek governo “Halo regulamentu ba kna’ar ekónomia no mós setór social sira”. Alinea “m” hakerek governo “Haburas dezenvolvimentu setór kooperativu no mós fo tulun ba produsaun familia nian”. Alinea “n” hakerek governu “Fo tulun ba inisiativia ekónomiku privadu”. Alinea “o” hakerek governo “Hala’o kna’ar no mós hola medida ne’ebe presiza ba dezenvolvimentu ekónomia sosiál no ba necesidade komunidade timor oan sira nian”.
d.      Artigo 138.0 Organizasaun Ekónomiku. Iha artigu 138.0 ne’ebe hakerek “Organizasaun ekónomiku Timor-Leste nian hatuur iha konjugasaun forma komunitaria sira ho liberdade ba inisiativa no jestaun emprezarial no nia koezistensia ba setór publiku, setór privardu no setór kooperativu no sosiál iha soin meiu produsaun nian”. Artigu ida ne’e fó biban sidadaun ekónomiku hotu atu hamutuk estabelese no forma organizasaun ekónomiku emprezarial atu bele servisu hamutuk ho setór publico, setór privadu no setór cooperativa.
e.      Artigo 140.0 Investimentu. Iha artigu 140.0 hakerek “Estadu tenke promove investimentu nasional no buka harii kondisaun atu buka hetan investimentu estranjeiru sira, maibe hola konta ba interese nasional tuir lei haruka”. Artigu ida ne’e hatudu mai ita katak, iha prosesu dezenvolvimentu ekónomia, Timor-Leste nasaun ne’ebe moris iha mundu globalizasaun labele la’o mesak.

Maluk leitores sira, hakerek nain hamosu artigu  sira atu fo hanoin de’it ba ita hotu katak estadu Timor-Leste ne’ebe maka harii ho ruin no ran ne’e iha komitmentu ne’ebe bo’ot tebes atu dezenvolve ekonomia hodi kore povu husi mukit no ki’ak.

2.      PEDN 2011-2030
Bazeia ba konstituisaun RDTL ne’ebe hanesan mensiona ona iha leten, nune’e Estado no governo buka transforma ba planu estratejiku ida ne’ebe maka hanaran Plano Estartegico Desenvolvimento Nacional 2011-2030. Lider karísmatiku Kay Rala Xanana Gusmão hahu hala’o konsulta ba povu Timor-Leste tomak hodi la’o haleu teritoriu iha tempu IV Governo Konstitusional nu’udar Primeiro Ministro, hodi fahe informasaun no esperansa i simu hanoin no sugestaun husi povu tomak konaba sa ida maka povu doben nasaun RDTL ne’e sei hetan iha tinan 20 mai. Tuir mai hakerek na’in hakarak atu sita fali palavras balun ne’ebe maka hakerek iha PEDN relasional dezenvolvimentu ekónomia nasional.
·         Iha PEDN 2011-2030 kápitulu 4, ne’ebe maka ko’alia konaba dezenvolvimentu ekónomiku hateten katak Timor Leste sei konstrui ekónomia ida moderna no diversifikada ho nia baze iha agrikultura, turismu no indústria petrolifera, hamutuk ho setór privadu ida emergente i haraik oportunidade ba povu timorenses hotu.
·         Vizaun 2030 ne’ebe konsagra iha PEDN 2011-2030 maka Timor Leste ida ne’ebe iha ekónomia moderna no diversifikada, ho infrastrutura ne’ebe kualidade às, inklui estradas, elektrisidades, portos no telekomunikasaun.
·         Iha kontekstu dezenvolvimentu setór privadu, atu bele konstrui no prepara empregu ba povu timorenses tomak Timor-Leste presiza dada investidores sira ba iha setóres industria principais sira, estabelese parceria ho emprezas internasionais atu konstrui infrastrutura no apoia emprezas lokais iha prosesu kriasaun no dezenvolvimentu.

Hanoin hirak ne’ebe iha atu hateten mai ita katak, estadu no governu Timor-Leste iha komitmentu ne’eb às no forte atu haraik moris di’ak, isin no klamar ba povu timorenses tomak. Servisu ba dezenvolvimentu ekónomiku la’os responsabilidade ba orgaun ida ou ministeriu ida de’it, maibe nu’udar servisu interligadu no integradu husi partes relevantes hotu. Atu hateten katak, dezenvolvimentu ekonomia nasional ne’e presiza kontribuisaun husi entidades hotu nasaun RDTL nian.

3.      V Governo Konstitusional
Bazeia ba mehi bo’ot iha Plano Estrategico Desenvolvimento Nacional 2011-2030, no liga ba Konstituisaun da RDTL, nune’e V Governo Konstitusional eziste ho hanoin prinsipal sira maka hanesan tuir mai:
a.      Harii nasaun ida ho sociedade ne’ebe prospera, saudavel, instruida no kualifikada ho asesu jeneralizadu ba bens no servisus esenciais no ho produsaun no empregu iha sectores produtivus hotu-hotu.
b.      V Governo Konstitusional mos la’o ho objetivo principal maka kria oportunidade ba ema hotu-hotu ho forma justa no inkluziva lori permite krescimentu ekónomia ne’ebe dinámika no inovadora.
c.       V Governo Konstitusional sei servisu atu garante, katak emprezarius timorenses sira bele hetan kualifikasoens no hetan apoio ne’ebe sira necesita, atu identifika oportunidade ba negóciu, bele harii negóciu, bele loke an ba areas foun ka merkadu foun no mós karik bele komesa eksporta.
d.       V Governo Konstitusional sei implementa politika ekónomika hodi promove investimentu privadu, inklui reformas ba regulasoens emprezarias, asesu ba mikrofinansas, promusaun banku nasional dezenvolvimento no estabelecimentu Zona Ekónomikas Especiais.

Implementasaun husi hanoin hirak iha leten, ita komesa hare no senti maske seidauk iha progresu ne’ebe maka signifikante. Maibe, buat prinsipal ne’ebe maka hakerek nai’in observa, nota katak V Governo Konstitusional hahu hatu’ur dau-dauk ona aliserse ekónomiku hodi harii no hametin ekónomia iha nasaun ida ne’e, liu-liu ba atividades emprezarial mikro no ki’ik.
Estabelesementu SERVE (Serviço de Registo e Verificação Empresarial), sai hanesan janela únika ba emprezarius sira mikro no ki’ik atu bele fasil no lais regista sira nia emprezas. Maske ita mos rekunhese katak, iha prosesu atendementu durante SERVE nia ezistensia sei hasoru difikuldades dan problemas oin-oin.

4.      Ministeriu Komérsiu, Indústria e Ambiente (MKIA).
Atu bele implementa no atinji metas hirak ne’e hotu, V Governo Konstituisional liu husi dekretu lei N0. 41/2012 de Setembro artigo 28 fo fiar ba Ministeriu Komérsiu, Industria no Ambiente (MKIA) atu bele halo konsepsaun no ezekusaun konaba dezenvolvimentu ekónomiku sustentabel iha area sira hanesan komersiu, industria, cooperativa, mikro no emprezas ki’ik inklui meiu ambiente.
MKIA estabelese ho vizaun prinsipal maka dezenvolvimentu ba bem star social, ekónomia no ambiente nasaun, hodi promove liu husi areas productivas komérsias no industriais. Atu bele atinji hanoin hirak ne’e, MKIA la’o ho prioridades importante maka hanesan; Seguransa Alimentar, Dezenvolvimentu Ekónomia Komunitaria, Estudus no Dezenhus, Dezenvolvimentu Rekurus Humanu, Formasaun Proffesional, Promosaun no Mercadoria, Kooperasaun Internasional/Quadros Legais no Servisus.
Atu bele fasilita dezenvolvimentu emprezarial iha Timor-Leste ho fasil no lais, MKIA, liu husi servisu interministerial ho ministeriu sira hanesan Finanças no Justisa estabelese janela únika ba registu emprezarial nian ne’ebe maka hanaran SERVE (Serviço do Registo e Verificação Empresarial) iha 2013. Alênde ne’e, MCIA mos liu husi servisu regional sira fasilita ona emprezariu iha sira iha distritu atu bele registu de’it iha ida-idak nia distritu ou regiaun no la presiza hakat to’o mai iha Dili. Los duni katak, MCIA sei presiza servisu maka’as atu bele oferese atenedementu ne’ebe maka di’ak no lais. Maibe, pelu menus MCIA hatu’ur ona baze no loke dalan ba dezenvolvimentu emprezas mikro no ki’ik Timor-Leste.

5.      Gabinete Vice-Ministro MCIA
Atu fokus ba dezenvolvimentu ekónomia sustentavel, maka Primeiro Ministro V Governo Konstituisional Kay Rala Xanana Gusmão liu husi dekretu lei artigo 28 númeru 2, alinea c, d, i, j no k fo kna’ar no fiar ba Vice-Ministro Comércio Indústria e Ambiente Abel da Costa Freitas Ximenes Lari Sina atu responsabiliza ba iha area ekónomika tolu maka hanesan Cooperativa, Emprezas Mikro no Emprezas Ki’ik.  Nu’udar pesoal ho background hanesan emprezariu, Senhor Abel Lari Sina simu todan ida ne’e atu oinsa bele harii fondasi ida metin ne’ebe maka bele kria sustentabilidade emprezas mikro no ki’ik Timor-Leste hodi bele kontribui ba dezenvolvimentu ekónomiku Timor-Leste.
Servisu ne’ebe maka Vice-Ministro halo, estabelese ona Confederação Nacional das Cooperativa Timor-Leste hanesan sumbrinha bo’ot movimentu kooperativa hotu iha Timor-Leste, federasaun kooperativa hat (4) no estabelese mos Loja do Povo ba Cooperativa. Alende ne’e, iha area emprezas mikro no ki’ik, estabelese ona mos kooperasaun mutual ho União Nacional Micro Empresas i União Nacional Pequenas Empresas hodi reforsa liu istituisaun rua ne’ebe maka hanesan mahon ba atividades emprezas mikro no ki’ik Timor-Leste.

a.      Konceitu Double D/D2.
Dezenvolvimentu emprezas mikro no ki’ik hanesan hateten tiha ona, hasoru kompleksidade bo’ot tebes iha nia prosesu ba apiu konstrui ekónomia Timor-Leste. Tamba ne’e, nu’udar ema ne’ebe maka iha kna’ar ba area refere, Vice-Ministro Abel Lari Sina buka adapta konceitu ida ne’ebe hanaran konceitu Double D ka D2 signifika “DÚDU NO DÁDA” ka iha termus ingles bain-bain ita rona Push & Pull.
“DÚDU” katak governo hanesan regulador no fasilitador sei hamrik hanesan forsa apiou iha autor emprezas mikro no ki’ik sira nia kotu hodi dúdu emprezarius sira dezenvolve sira nia emprezas bazeia ba prinsipiu sustentabilidade nian. Atu hateten de’it katak, governo sei fo apoiu maksimu ba emprezas mikro no ki’ik hotu ne’ebe maka durante ne’e eziste ona atu kontinua dezenvolve sira nia aktividades liu husi dalan kreatividades no inovasaun.
“DÁDA” signifika katak governo hanesan matan, tilun no ibun sei hamrik nafatin iha autor emprezas mikro no ki’ik hotu nia oin hodi dada emprezarius sira hamrik no hakat nafatin ba oin dezenvovle sira nia emprezas tuir prinsipiu sustentabilidade. Ida ne’e atu hateten mos katak governu sei fo prioridades uluk ba emprezas hirak ne’ebe maka eziste no hala’o hela sira nia atividades emprezarial/komersial loron-loron, duké hirak ne’ebe maka foin atu harii ka estabelese.
Tamba sa maka halo nune’e? objetivu prinsipal maka atu hametin ba kriasaun no servisus ekónomiku ida ne’ebe próspera, saudavel, kualifikada iha kbi’it no sustentabilidade. Nune’e, iha futuru, setór emprezas mikro no ki’ik Timor-Leste bele kontribui maka’as liu tan ba iha redusaun dezempregu i bele fo kontribuisaun maksimu ba krescimentu ekónomia rai laran.

b.      Konceitu Kail, Iska no Ikan (K2I)
Kompleta konceitu Double D ka D2, Vice-Ministro MKIA Abel Lari Sina mos la’o ho konceitu Kail, Iska no Ikan (K2I). Liafuan sira Kail, Iska no Ikan ne’e, tuir ita hotu nia hatene iha korelasaun ne’ebe forte ho ema peskador sira. Iha kontekstu dezenvolvimentu emprezas mikro no ki’ik, governo (Vice-MKIA) utiliza konceitu K2I ho objetivu prinsipal atu fó motivasaun ba autor emprezas sira atu hamoris no haburas liu tán sira nia kreatividades no inovasaun. Atu hateten de’it ho liafuan simples ida katak, governo fo kail i se posivel fo mos iska no autor emprezas sira maka sei buka rasik ikan. Liu husi konceitu K2I ne’ebe maka iha, autor emprezas sira sei hetan oportunidade atu bele eskpresa sira ezistensia no dezenvolve sira nia kreatividades no inovasaun. Governu fo kail no iska liu husi se? liu husi organizasaun emprezarial sira hanesan CCI-TL, UNAME no UNAPE.
Izemplu riil husi konceitu K2I ne’ebe aplika ona maka hanesan; CCI-TL simu konfiansa husi MKIA atu bele kaer no jere merkadu fronteira. Merkadu fronteira hanesan kail ida ba CCI-TL atu oinsa bele dezenvolve setór emprezarial/komersial iha merkadu refere. UNAME ne’ebe hetan fiar atu halo jestaun ba iha merkadu foun Taibessi. Buat hirak ne’e hotu hanesan dalan ida atu halakon dependensia setór emprezarial ba ajudus husi parte seluk.
            Konceitu rua ne’ebe maka temin ne’e, rezulta ona progresu balun maske seidauk signifikante, maibe hanesan hakerek na’in hateten ona, pelumenus iha ona aliserse no mata dalan ida konaba oinsa hametin atividades emprezas mikro no ki’ik iha Timor-Leste. Buat ne’ebe maka MKIA halo liu husi Gabinete Vice-Ministro maka kontinua hatu’ur nia pozisaun hanesan fasilitador no regulador. Iha Pontus importante balun ne’ebe maka sai hanesan atensaun prioridades Vice-Ministro nian.
a.      Kria lei konaba emprezas mikro no ki’ik (sei esbosu). Estabelesementu lei konaba emprezas mikro no ki’ik importante tebes atu defini loloos kna’ar no papel emprezas mikro no ki’ik sira. Esbosu lei ne’ebe maka oras ne’e iha, hala’o ona liu konsultasaun ba iha autor emprezas sira hodi fo sira nia hanoin no sugestaun. Oras ne’e dau-dauk esbosu lei ne’e sei iha hela prosesu ba aprezentasaun no aprovasaun husi konsellu ministru.
b.      Apoiu Financeira. Apoiu financeira ne’e, la signifika katak governu atu fó de’it osan nune’e. Maibe, hanesan hakerek na’in hateten ona, apoiu financeira hare liu aspketu sustentabilidade husi emprezas ne’e rasik. Signifika katak governu sei la fo apoiu arbiru, ou atu dehan katak governu sei la fo apoiu financeiru ba emprezas ne’ebe maka foin atu hahu moris. Liu orsamentu ne’ebe iha, governu kontinua buka atu reforsa organizasaun emprezas sira hanesan UNAME no UNAPE intermus Organizasaun, Administrasaun no Jestaun.
c.       Akompanhamentu no akonselliamentu. Bainhira haraik tiha apoiu ruma ba iha emprezas sira, MKIA kontinua halo akompanhamentu no fo akonselliamentu. Objetivu husi akompanhamentu no akonselliamentu ne’e maka atu mantein kualidade ezekusaun no garante sustentabilidade husi atividades emprezas hirak ne’e rasik.
d.      Formasaun, kapasitasaun no treinamentu. MKIA sei kontinua fo formasaun, kapasitasaun no treinamentu hodi aumenta sira nia konhecementu, hasa’e sira nia kapasidade no hakbi’it sira nia badaen (skill’s). Atu bele fasilita formasaun hodi di’ak no fokus, estabelesementu centru formasaun ba emprezas mikro no ki’ik ne’e importante tebes. centro formasaun ne’ebe sai ida ho cooperativa ne’e, oras ne’e provizoriamente eziste iha ex. kampaun tropas Australianu iha Palacio da Presidente Republica nia kotuk.
e.      Elaborasaun plano estrategico dezenvolvimento emprezas mikro no ki’ik. Plano estrategico dezenvolvimentu emprezas mikro no ki’ik maka sei sai hanesan mata dalan ba iha autor emprezas mikro no ki’ik hotu konaba oinsa no halo nusa maka sira sei dezenvolve atividades emprezarial ne’ebe bele garante sustentabilidade.
f.        Estabelesementu sistema modal ventura. Sistema modal ventura katak, autor emprezas sira rasik maka sai hanesan asionista ne’ebe halibur hamutuk osan hodi utiliza ba interese de. Benefisiu ne’ebe sei hetan husi sistema ne’e maka bainhira iha tinan ikus fiscal nian, iha lukru ruma maka sei fahe ba malu (system bagi hasil).
g.      Estabelesementu banku merkadu. Estabelesementu banku merkadu sai hanesan alternativu solusaun ba hodi responde konaba situasaun riil ne’ebe maka emprezas mikro sira sei halo. Liu husi banku merkadu, bele ajuda emprezas mikro sira dezenvolve di’ak liu tan sira atividades negociu.

6.      Konkluzaun
Emprezas mikro no ki’ik iha papel ne’ebe maka importante nu’udar aliserse iha dezenvolvimentu ekónomia nasional. Iha kualker situasaun krize, emprezas mikro no ki’ik kontinua eziste no firme ho sira nia pozisaun. Maske nune’e, dala barak emprezas mikro no ki’ik sai vítima ba globalizasaun husi sistema merkadu livre ou merkadu la iha fronteira.
Emprezas mikro no k’ik Timor-Leste sei infrenta situasaun ne’ebe maka kompleksu tebes, akumula husi litimasaun konhecementus, abilidades konaba oinsa hala’o organizasaun, jestaun no administrasaun negóciu. CCI-TL sei hatudu progresu ne’ebe signifikante iha nia kontribuisaun ba iha dezenvolvimentu emprezas mikro no ki’ik Timor-Leste, tamba sei fokus liu ba iha projetu sira governo nian. UNAME no UNAPE hanesan mahon emprezas mikro no ki’ik, seidauk hatudu nia papel nu’udar sumbrinha ida. Situasaun hirak ne’e hatudu katak, iha prinsipiu, emprezas mikro no ki’ik iha momentu ida hanesan agora, seidauk bele kompete merkadu livre nia laran.
Maske nune’e, governu nu’udar fasilitador no regulador, sei kontinua nafatin servisu maka’as atu hatu’ur aliserse ida metin bazeia mandate husi Konstituisaun RDTL no mehi bo’ot 2011-2030 ne’ebe konsagra iha Plano Estrategico Dezenvolvimento Nacional (PEDN). MKIA kontinua nafatin esforsu tomak tuir vizaun ne’ebe iha no dada prioridades sira atu dezenvolve ekónomia komunitaria ida forte no iha sustentabilidade. Nune’e, nu’udar ema ne’ebe maka hetan fiar atu dezenvolve area emprezas mikro no ki’ik inklui kooperativa, Vice-Ministro MCIA Abel Lari Sina la’o konceitu fundamental rua maka DÚDU no DÁDA i konceitu K2I. Konceitu sira ne’e hatu’ur ho objetivu ida de’it, maka hametin estabilidade ekónomia Nasional. Liu husi planu programa ne’ebe fokus hodi responde nesesidades riil emprezas mikro no ki’ik sira, ita hotu iha esperansa katak buat ida temin sustentabilide ekónomia emprezas ne’e kestoens tempu de’it no hein mos katak emprezas mikro no ki’it timorenses sei la senti ameasadu i inferior iha prezensa emprezas estranjeirus.
 Iha kondisaun ida nune’e, governo hamutuk ho autor emprezas sira hotu (CCI-TL, UNAME no UNAPE) presiza fo liman ba malu hametin kooperasaun no parceria atu bele atinji metas final katak estabele emprezas mikro no ki’ik ne’ebe estavel no forte, ne’ebe maka ekónomikamente iha nia sustentabilidade, nune’e ikus mai bele fo kontribuisaun postivu ba krescimentu ekónomia nasional hodi ikus mai bele halakon ou pelumenus redus númeru ki’ak no mukit liu husi dalan kriasaun ba oportunidade kampu de servisu. Atu taka opiniaun ida ne’e, hakerek nai’in hakarak haktuir liafuan murak husi Presidente da Republica Taur Matan Ruak ne’ebe hateten “Uluk Ita Hamutuk Fakar Ran Luta Atu Povu Timor Leste Hetan Ukun Rasik An, Agora Ita Tenki Hamutuk Tan Dala Ida Luta Atu Povu Timor-Leste bele Livre Husi Ki’ak, Mukit no Beik”