DIGNIFIKA PAPEL PROFESSORES
(REFLEKASAUN
IDA IHA LORON MUNDIAL PROFESSORES)
HUSI:
António J. Castro da Cunha
Professor ou docente
ka iha Timor-Leste bain-bain ita bolu mestri, nu’udar profisaun ida ne’ebe iha
papel determinante tebes atu prepara no eduka jerasaun humana kualifikadu,
nune’e bele konstrui no dezenvolve nasaun ida. Professor ka docente (teacher), tuir definisaun Wikipedia
katak ema ka pessoa ida ne’ebe hanorin ciensia, arte, téknika no koñesementu
seluk tan. Atu bele ezerse ka asumi profisaun ida ne’e, presiza ema ne’ebe iha
kualifikasoens akadémikas no pedagójikas, nune’e bele transmite ka hanorin
materia aprendijazem ho forma ne’ebe di’ak liu ba estudantes ka aluno sira hotu.
Ida ne’e mos atu esplika katak, papel
prinsipal husi professor ida maka atu eduka,
hanorin, orienta, dirigi, treina, analiza no avalia alunus ka individu
ne’ebe sira hanorin. Tebes, professor ka docente nu’udar profissaun ida ne’ebe
kmo’ok tebes. Tanba ne’e, papel professor iha fungsaun ne’ebe stratégiku, hodi
prepara rekursu humanu ne’ebe kualifikadu.
Iha loron 5 fulan Outubro,
tinan-tinan, mundu tomak selebra nu’udar loron ba professores hotu (dia dos professores). Objetivu prinsipal
husi selebrasaun loron mundial professores ne’e maka; Da-uluk, atu fo hanoin ba professores hotu konaba sira nia fungsaun
no papel stratégiku hodi prepara rekursu humanu ne’ebe kualifikadu. Da-rua, atu apoiu (suporta) ba professores
hotu iha mundo tomak i fo garantia katak sustentabilidade no ezistensia husi
jerasaun futuru depende ba sira (profossores) hotu.
Ha’u atu hateten
de’it mos katak, nasaun ida, bele sai nasaun ne’ebe dezenvolvidu, iha karater
no dignidade, depende tebes ba sa-ida maka professores sira hanorin ba
estudantes.
Loron 5 fulan Outubro,
mosu husi akontesimentu históriku ida ne’ebe akontese iha loron 21 Setembro
to’o 5 Outubro 1966, bainhira realiza konferensia internasional ida iha Paris.
Konferensia ne’e partisipa husi nasaun 76 hanesan membrus husi UNESCO no
organizasaun internasional 35. Konferensia ne’e rasik hamosu rekomendasaun
konaba estatuta professores ne’ebe koñesidu ho naran “ILO/UNESCO, Recommendations Concerning the Status of
Teachers”.
Kontiudu husi
rekomendasaun ne’e maka hanesan; Da-uluk,
foku ba profesionalismu no bem-estar
professores, liu-liu iha nasaun sub-dezenvolvidu sira. Da- Rua, profesionalismu professores la’os atu hatu’ur profisaun professor
nar-naran de’it, maibe iha bukae ciensia no kompetensia adequadu i suficiente,
balun maka hanesan kompetensia pedagojia. Da-Tolu,
professores tengki hadomi nia profisaun totalmente no sincero. Da-Hat, labele hili profisaun nu’udar
professor hanesan Segundo alternativa, tanba de’it susar atu hetan servisu
seluk.(Fontes. Kompasian.com/2010).
Tuir UNESCO, loron
professor mundial tengki reprezenta fundamentu tolu, maka hanesan konciensia,
kompreensaun no apresiasaun ne’ebe maka demonstra papel importante professor
ida nian, katak hanorin ciensia no dezenvolve jerasaun (futuru).
Professores iha Timor-Leste
Oin-sa ho
Timor-Leste? iha loron ne’ebe importante tebes ba professores hotu iha mundo
tomak, ha’u hakarak dada ita hotu atu halo refleksaun hamutuk. Reflekte konaba oinsa
moris professores nian iha nasaun doben ida ne’e. Karik, Timor-Leste nu’udar
nasaun dignifika ona nia professores hotu? Oin-sa maka ita bele dignifika professores
sira?
Númeru professores
hotu iha Timor-Leste, tuir dadus husi Ministeriu Edukasaun, mais ou menus
12,867 professores, tantu permanente komu kontratadu. Professoers hirak ne’e
hanorin husi Pre-Eskolar, Ensinu Baziku, to’o Ensinu Sekundariu Geral no
Tékniku Vokasional.
Ha’u nia observasaun,
badak no simples, katak iha dékade ikus Timor-Leste nia Ukun Rasik An ida ne’e,
ita (nu’udar nasaun ida) seidauk fó atensaun ka prioridade hodi “valoriza” no “dignifika”
timor-oan hirak ne’ebe hili dalan professor nu’udar sira nia profisaun. Alende
ne’e, hirak ne’ebe hili dalan nu’udar professor mos, dala-ruma la (seidauk) valoriza
no dignifika sira nia profisaun rasik.
Iha razoens barak,
tuir hau’u nia hanoin, tanba sa buat hirak ne’ebe bele mosu. Maibe, ha’u bele
hatu’ur ba razoens bo’ot tolu, hanesan tuir mai;
Da-uluk, Profisaun nu’udar professor la (seidauk)
garante moris iha futuru. Tanba ne’e,
hili dalan nu’udar professor dala-barak sai hanesan alternativas ka ponte ida
atu bele sobrevive, molok hetan fali profisaun seluk ne’ebe bele garante
sira-nia moris iha futuru. Ba ida ne’e, barak hili dalan sai professor
parte-tempu (part time) de’it. Professor
barak, dala-barak tengki abandona alonus sira, la’os tanba sira nia hakarak,
maibe liu-liu tanba ejizensia necesidades ne’ebe obriga. Professor barak tenki
buka “rendimentu” adisional atu bele garante sustentabilidade ba sira nia moris
(familia). Nune’e, sira nunka foku hala’o sira nia kna’ar nu’udar professor
ida. Tanba-sa maka nune’e?
Da-ruak, Professor “la’os” profisaun. Timor-oan barak ne’ebe remata ona sira nia estudu iha
ensinu superior (barak mos iha de’it ensinu sekundariu) dala barak
preukupa liu ho kampu servisu. Tanba
Timor-Leste nu’udar nasaun “sei menus” kampu servisu, nune’e formadu no
licenciadu barak haré’e eskola hanesan kampu servisu ida. Licensiadu barak
hatama aplikasaun iha eskola sira, no “obriga an” de’it ba hanorin alunos sira.
Maske sira hatene katak, atu sai professor ida tenki iha antesedente iha area
edukasaun ou iha koñesementu pedagojia ne’ebe suficiente, maibe ba sira “la-iha”
obsaun ona. Tanba ne’e, professor ba ema balun la’os hanesan profisaun ida
ne’ebe presiza hala’o ho professional.
Da-tolu, Sai professor la’os tanba vokasaun. Timor-oan balun sai professor, la’os tanba sira
hakarak (iha duni vokasaun) atu sai professor, maibe liu-liu tanba atu hetan
de’it servisu. Ha’u temi balun, ida ne’e signifika kata sei iha professor barak
maka hadomi tebes nia profisaun nu’udar professor hanesan vokasaun hodi dedika
sira-nia an tomak atu prepara no dezenvolve rekursu humanu ne’ebe kualidade iha
nasaun ida ne’e. Maske professor barak hili dalan ida ne’e nu’udar profisaun
ida ba sira, maibe dala-barak sira la iha vokasaun ba sira nia profisaun. Bainhira
ema ida la-iha vokasaun ba nia servisu, certu katak nia sei la iha vontade atu
aprende no dezenvolve nia koñesementu
nu’udar professor. Se nune’e ona, ita bele imajina ona, sa-ida los maka
professor ne’e loron-loron halo?
Maske nune’e, ha’u
lakohi hatu’ur ida ne’e hanesan problema, maibe nu’udar dezafius ba ita nu’udar
nasaun ida. Vise-Ministru Edukasaun, Abel Ximenes sempre ko’alia nune’e,
“lalika haré’e difikuldade hotu ne’ebe ita infrenta hanesan problema, maibe
hatú’ur nia (difikuldades) hanesan dezafius”.
Dignifika Professores Hotu
Tuir informasaun
ne’ebe iha, governu liu husi Ministeriu Edukasaun mós sei selebra loron mundial
ba professores iha tinan 2015 ne’e. Maske sei la selebra iha loron 5 fulan
Outubro ne’e, maibe pelu-menus, Ministeriu Edukasaun iha hanoin ne’ebe di’ak
atu dignifika professores hotu iha nasaun ida ne’e.
Mai ha’u, la’os
selebrasaun ne’e maka importante maibe kontiudu husi selebrasaun ne’e. Sa-ida
maka governu sei halo hodi bele dignifika professores hotu iha nasaun ida ne’e?
no sa-ida rasik professores ida-ida bele halo hodi dignifika sira nia
profisaun? ita hotu bele hein hodi akompaña no kontribui. Maibe, atu dignifika
professores sira iha loron especial ida ne’e (dia mundial dos professores), la’os responsabilidade Ministeriu
Edukasaun nian de’it.
Entidades hotu
(publiku no privadu), tenki hanoin ona oinsa bele dignifika no garante moris-di’ak
professor ida-ida nian. Moris di’ak iha ne’e, signifika katak professor ida-ida
iha sira nia atividades loron-loron, bele senti orgullu no dignu ho profisaun
ne’ebe sira asumi. Salariu ne’ebe dignu, ambiente ne’ebe saudavel, valoriza no
tane-as profisaun nu’udar professor, no importante liu maka rekoñesementu ba
vokasaun no dedikasaun ne’ebe professor idak-idak iha.
Nune’e mos ba
professores hotu. Nu’udar professor, ida-ida tengki hatene no kumpriende sa-ida
maka papel prinsipal nu’udar edukador ida. Professores hotu tengki kaer metin
papel prinsipal hanesan ha’u temin ona (tuir prinsipiu komun), nu’udar
edukador. Professor ida-ida maka tengki dignifika uluk nia-an, molok bele husu
mos ba ema seluk atu halo hanesan.
Ikus.
Professor ka docente
ka mestri, nu’udar profisaun ida ne’ebe maka kmo’ok tebes. haré’e ho
matan-tomak, dala-ruma ita dehan ne’e fasil, maibe la-fasil hanesan sa-ida maka
ema barak hanoin? Atu bele eduka individu ida sai ema ida (mendidik manusia menjadi manusia), la-to’o de’it ho matenek no
titulu ne’ebe iha, maibe liu-liu presiza iha vokasaun no dedikasaun.
Hahu husi
professores iha Pre-Eskolar, Ensinu Baziku, Ensinu Sekundariu to’o Ensinu
Tersiariu ka Ensinu Superior, hotu-hotu ho nia papel no fungsaun ne’ebe la
hanesan. Maibe, sira (professores) ida-ida iha papel ne’ebe importante no
fundamentu tebes ba futuru nasaun ida ne’e nian. Papel ne’ebe importante no
fundamentu ne’e, presiza hala’o ho vokasaun no dedikasaun. Bainhira individu
ida hili dalan sai professor hanesan vokasaun ida, klaru katak nia hadomi no
sincero hodi dedika nia-an tomak, hanorin no dezenvolve jerasaun futuru.
Lós duni katak,
papel professor hotu, ohin loron (prezente) no ba-oin (futuru) sei hakat liu
kruzamentu no ai-tarak ne’ebe naruk i barak tebes. Kualifikasaun professional,
koñesementu pedagojia, abilidade lingua (Tetum no Portugues), ejizensi
moris-di’ak, no seluk tan, sei sai hanesan bareira bo’ot ida ne’ebe satan hela
professor sira. Maske nune’e, ita hotu konciente katak la-iha dezafiu ida maka
la-bele hakat liu. Buat hotu presiza tempu no hakat liu husi prosesu ida.
Professor hotu tenki fiar katak, governu liu husi Ministeriu Edukasaun, sempre
esforsu atu haraik moris ne’ebe dignu ba hotu-hotu. Hakat nei-neik, maibe la’o
bei-beik. La’o ba futuru ne’ebe di’ak liu.
Aproveita
oportunidade iha selebrasaun loron mundial ba professores, ha’u hakarak hato’o
apresiasaun, agradesementu, obrigado wa’in no hakru’uk ho respeitu tomak ba
professores hotu ne’ebe maka sakrifika no dedika ona sira nia tempu no moris
tomak hodi eduka, hanorin, orienta, dirigi, treina, analiza no avalia jerasaun
futuru nasaun doben ida ne’e. Timor-Leste hein nafatin imi (professores) hotu
nia sakrifisiu no dedikasaun hodi hanorin no dezenvolve jerasaun futuru ida
ne’ebe iha kualidade no kompetividade, liu-liu iha moral no ètika ne’ebe di’ak.
Atu taka, permite ha’u atu hato’o de’it liafuan badak
ida, “Professores hotu, imi iha direitu atu ejizi sa-ida maka sai imi nia
direitu. Maibe, keta haluha mos imi nia dever. Hanoin ba, futuru nasaun doben
ida ne’e, depende tebes ba sa-ida maka imi (professores) sei “kúda” (hanorin)
hela iha alunos idak-idak nia kakutak (otak).
Reflekte ba, “Fini di’ak sei fo fuan ne’ebe di’ak, Fini àt sei fo fuan ne’ebe
la-di’ak”.