JANELA CIENSIA

OPINI (18) EDUKASAUN (14) DESPORTO (13) EKONOMIA (13) Poema (11) POLITICA (10) HISTORIA (4)

13 March 2017

Eleisaun Prezidente RDTL



EL-PREZ 2017: LU OLO FORTE TEBES, KALOHAN IHA POSIBILIDADE
(Eleisaun Prezidente 2017 Sei La’o Dala Ida De’it?)

HOSI: ANTONIO J.CASTRO DA CUNHA
(E-Mail: zecunha_bcu@yahoo.com/77138280)



Eleisaun Prezidensial 2017 sura loron de’it ona. Iha 20 marsu 2017, povo Timor-Leste tomak sei determina hodi hili prezidente RDTL ba tinan lima mai. Kanditatus prezidente da RDTL na’in 8 hahu sira nia kampañe ho métudo no dalan ne’ebe la hanesan. Kandidatus balun la’o liu hosi show forces. Seluk tuir dalan aproximasaun(door to door). Balun fali utiliza deit media hodi hato’o nia vizaun no misaun bainhira karik eleitu nu’udar prezidente da RDTL periudu 2017-2022.
Durante semana rua nia laran, bainhira akompaña kampañe politika hosi kandidatu hotu, ha’u observa katak iha de’it kandidatu na’in rua maka “hatudu” liu forsa massa. Kandidatu Antonio da Conceição – Kalohan, ne’ebe hetan apoiu maximu hosi Partido Democratico (PD), Partido KHUNTO, inklui PLP no partidu ki’ik sira. Enquantu kandidatu Francisco Guterres – Lu Olo, ne’ebe hetan apoiu maximu hosi Partido FRETILIN no Partido CNRT. La husik respeita ba kandidatu prezidente sira seluk, interesante tebes mai ha’u atu buka hatene lolós forsa politika hosi kandidatu na’in rua – Lu Olo no Kalohan.
Durante kampañe iha munisipiu hotu ne’ebe kandidatu na’in rua hala’o, mobilizasaun no konsentrasaun massa sai hanesan vista ne’ebe maka povu Timor-Leste sira rona, haré’e no akompaña. Maske la’os garantia, maibe mobilizasaun no konsentrasaun massa iha numeru ne’ebe bo’ot, dala barak sai hanesan indikadores positivu hosi rejultadu kualker eleisaun iha mundo.
Bainhira akompaña iha media jornais, televizaun no hosi facebook, ha’u fiar katak kandidatu ne’ebe iha posibilidade di’ak liu atu sai hanesan “rival” iha eleisaun prezidensial 2017 ne’e maka Lu Olo ho Kalohan de’it. Entre kandidatu na’in rua ne’e, Lu Olo ne’ebe hetan apoia maximu hosi partidu bo’ot rua (FRETILIN no CNRT), bele dehan iha “surat tahan leten” manan tiha ona. Ida ne’e kuandu ita haré’e rejultadu eleisaun 2012, ne’ebe hatudu partidu bo’ot rua ne’e hetan fiar no votus maioria hosi povo RDTL. Maske nune’e, ha’u mos konciente katak tempu ohin loron la hanesan ona. Tinan lima liu tiha ona. Buat barak muda ona no iha mos buat foun seluk mosu mai.

Tanba sa Lu Olo Forte Tebes?
Tanba sa ha’u hateten katak Lu Olo maka forte tebes atu bele hakat ba Palacio Presidente Aitarak Laran iha periudu 2017 – 2022 ne’e? Hanesan temin tiha ona, iha eleisaun prezidencial tinan ida ne’e, Lu Olo hetan apoiu maximu hosi partidu bo’ot rua, FRETILIN no CNRT. Bainhira ita haré’e ba dadus historiku iha eleisaun direta partidu FRETILIN nian tinan 2016 liu ba, hatudu katak númeru forca partidu refere iha pur-volta militantes 150,000. ha’u sei dauk hatene di’ak forsa partidu CNRT ohin loron. Maibe, se karik ita haré’e ba dadus historiku iha eleisaun 2012, CNRT hetan votus hosi povu hamutuk  172,831 ka 36.66% no FRETILIN heta votus 140,786 ka 29,87%, hosi total eleitores 482,792. Iha momentu ne’eba. Porsentajem hosi eleitores partidu rua ne’e hamutuk 313,617 ka 66.53%.
Tinan lima liu ona. Númeru populasaun Timor-Leste mos aumenta. Hirak ne’ebe iha tinan lima ba kotuk la vota, ohin loron iha ona direitu atu vota. Sira (joven) ohin loron sai eleitor ne’ebe potensial no determinante tebes.
Interesante tebes atu haré’e forsa KanPres Lu Olo nian iha eleisaun tinan 2017 nee. Periudu rua ba kotuk (2007 no 2012), Lu Olo, maske manan iha ronda da-uluk, maibe tama ronda da-rua, Lu Olo sempre lakon. Ida ne’e tanba iha momentu ne’eba Lu Olo “La’o Mesak” de’it ho partido FRETILIN. Ohin loron, Xanana no CNRT apoiu maka’as tebes Lu Olo. Nu’udar individu, Lu Olo ita bele dehan “tasak no maduro” tebes ona iha palku politika RDTL. Hanesan Lu Olo rasik hateten “Ha’u agora hatene nani ona iha bé laran”.
Haré’e ba realidade ne’ebe iha, ha’u bele dehan katak, Lu Olo iha duni dalan ne’ebe nakloke luan tebes atu bele hakat ba Palacio Prezidente Aitarak Laran. Forsa Partido FRETILIN no CNRT, sai hanesan garantia ida hodi lori Lu Olo eleitu nu’udar Prezidente RDTL 2017-2022.

Sukat Posibilidade KanPres Kalohan
Oinsa ho KanPres Antonio da Conceição KALOHAN? Ba eleisaun tinan 2017 ne’e, haré’e ba realidade kampañe durante semana hirak ne’e, hatudu katak KALOHAN iha potensia ne’ebe bo’ot nu’udar rival ba KANPRES Lu Olo.
Partido Democratico, nu’udar partidu joven ida ne’ebe nia baze militante metin tebes. Ida ne’e ita bele haré’e hosi dadus historiku, ne’ebe hatudu katak PD sempre hetan asentu iha parlamento nacional hahu kedas legislatura da-uluk iha 2002 to’o mai 2012. Iha eleisaun 2012, PD hetan votus pur volta 48,851 ka 10.31%. Numeru ida ne’e kompara ho FRETILIN no CNRT, klaru katak ki’ik liu. Maske nune’e, hanesan ha’u hateten ona, ida ne’e votus iha eleisaun parlamentar tinan lima liu ba kotuk. Agora, PD talves iha progresu ne’ebe di’ak liu ona kompara ho tinan lima ba kotuk.
Iha eleisaun prezidencial tinan 2017 ne’e, KanPres KALOHAN hetan apoia maximu hosi Partido Democratico rasik, Partido KHUNTO, Partido Libertação do Povo (PLP) no Partido ki’ik sira seluk. Iha eleisaun 2012, partido KHUNTO hetan votus hamutuk 12 mil ital no partidu sira seluk menus hosi 10 mil votantes. Konaba forsa hosi PLP, ha’u rasik seidauk iha kuiñesimentu tanba nu’udar partido foun. Maske nune’e, partidu ne’ebe tuir lia anin funda hosi atual presidente RDTL, General Taur Matan Ruak ne’e iha potensia massa ne’ebe ita bele dehan boot mos. Ha’u nia kalkulasaun de’it, karik militantes PLP ne’e pur volta 30 to’o 50 mil ital. Posibilidade ne’ebe KanPrez Kalohan iha, maka oinsa bele “impede” netik Lu Olo atu labele manan iha primeira volta.
Ho kalkulasaun ne’ebe iha no haré’e ba realidade mapa politika ohin loron, maka ha’u bele hateten katak KANPRES Antonio da Conceição KALOHAN bele sai hanesan kandidatu ne’ebe kompetitivu tebes atu bele kompete ho Lu Olo. La taka dalan ba KanPres Kalohan, karik bele “impede” netik Lu Olo iha ronda da-uluk. No Bainhira karik tama ba ronda da rua, iha posibilidade Kalohan atu hakat ba Palacio Prezidente mos bele aumenta signifikante.

Eleisaun Prezidente Sei La’o dala Ida Deit?
Tuir dadus hosi Secretariado Técnico de Administração Eleitoral hatudu katak numeru eleitores ba tinan 2017 ne’e hamutuk 747.252. Numeru ida ne’e ita bele dehan aumenta ona kompara ho tinan lima ba kotuk ne’ebe maka iha 600 mil ital de’it. Esperencia eleisaun prezidencial tinan rua ba kotuk, numeru populasaun ne’ebe la-tuir eleisaun pur volta entre 15% to’o 20%. Se nune’e, maka eleitores ne’ebe sei partisipa iha eleisaun tinan 2017 ne’e, pur volta entre maximu 635,164 no minimu 597,802.
Ho dadus ne’ebe iha, ha’u hakarak halo kalkulasaun simples ida atu buka hatene de’it, será que eleisaun prezidencial ba tinan 2017 ne’e, hela de’it iha ronda da-uluk ka bele hakat to’o ba iha ronda da-rua. Tanba hanesan ita hatene hotu ona, iha eleisaun prezidencial periudu rua ba kotuk, Prezidente RDTL sempre determina iha ronda da-rua.
Atu fo hanoin fali deit katak, sistema eleisaun prezidencial iha RDTL hanesan pratika komun ne’ebe nasaun seluk iha mundo ne’e utiliza. Sistema ne’ebe RDTL iha, bainhira atu kandidatu ida bele iha legitimidade hodi ukun maka tenki hetan votus hosi eleitores ho porsentajem minimu 50%+1. Dala ida tan, 50%+1 ne’e hatudu katak prienxe duni maioria simples hosi apoiu populasaun Timor-Leste tomak.
Perguntas ne’ebe ohin loron publiku kestiona maka, eleisaun prezidencial tinan 2017 ne’e hela de’it iha ronda ida ka sei hakat to’o ronda rua? Iha kampañe hotu ne’ebe hala’o ona, ekipa susesu hosi KANPRES Lu Olo (FRETILIN + CNRT) fiar metin katak sei bele manan iha ronda ida de’it. Enquantu iha parte seluk, ekipa susesu hosi KANPRES KALOHAN fiar katak eleisaun prezidencial sei hakat ba to’o ronda rua. No bainhira to’o ronda rua, maka ekipa susesu KanPres Kalohan “garante” katak Kalohan bele hakat ba Palacio Prezidente Aitarak Laran.
Maske nune’e, haré’e realidade no faktus hotu ne’ebe iha, ha’u bele dehan katak posibilidade eleisaun prezidencial tinan 2017 atu hakat to’o ronda da rua ne’e ki’ik tebes. Ida ne’e atu dehan katak eleisaun prezidencial tinan 2017 sei termina iha ronda ida deit.
Razaun prinsipal ne’ebe ha’u bele foti maka ne’e – KanPres Lu Olo hetan apoiu maximu hosi partidu FRETILIN no partidu CNRT (fator Xanana Gusmão). Hanesan ha’u hateten ona iha inisiu artigu ida ne’e, katak militantes FRETILIN ba tinan ida pur volta 150,000 (bazeia ba eleisaun direta FRETILIN nian iha 2016). Enquantu militantes partidu CNRT iha militantes pur volta 200 mil. Bainhira votus hosi militantes rua ne’e tau hamutuk, maka votus ba KanPres Lu Olo ne’e iha pur volta 350 to’o 360 mil ital. Ida ne’e hatudu metade hosi total eleitores iha Timor-Leste.
Iha fali parte seluk, KanPres Kalohan hetan apoiu maximu hosi Partido Democratico no Partido KHUNTO. Dadus historiku, hatudu katak eleitores ba PD iha tinan 2014 pur volta 48 mil ital no Partido KHUNTO pur volta 10 mil ital. Karik iha tinan lima ne’e nia laran, militantes PD no KHUNTO aumenta, maibe ha’u fiar katak nia porsentajem ne’e ki’ik tebes. tuir ha’u nia kalkulasaun, votus maximu ne’ebe KanPres Kalohan bele hetan iha eleisaun 20 marsu 2017 maka entre 120 to’o 130 mil ital votus. Votus ida ne’e konta ona ho apoiu hosi “PLP” no partido ki’ik seluk. Kandidatus na’in rua ne’e (Lu Olo no Kalohan), votus ba sira na’in rua, kuandu tau hamutuk bele to’o 480 mil votus.
Oinsa ho kandidatus sira seluk? Ho respeitu tomak, alende Lu Olo no Kalohan, só KanPres Jose Luis Guterres – LuGu maka tuir kedas. Kalkulasaun votus ba LuGU ne’ebe hetan apoiu maximu hosi Partido Frenti-Mundança no veteranus balun bele hetan pur volta 30 to’o 35 mil ital votus. No kandidatus seluk, seim minimiza forsa ne’ebe sira iha, ha’u hanoin sira sei la hetan votus ne’ebe signifikante.

Konkluzaun
Eleisaun prezidente RDTL, loron 20 marsu 2017 sura de’it loron ona. Bazeia ba kalkulasaun eleitores hotu ne’ebe ha’u halo ona, ha’u bele konkluza katak eleisaun prezidencial ba tinan 2017 ne’e sei termina duni iha ronda ida deit ou premeira volta deit. Atu bele manan iha primeira volta KanPres ida tenki hetan minimu votus entre 298,902 to’o 317,583.
Se maka sei manan iha primeira volta ne’e? bazeia ba kalkulasaun ne’ebe ha’u halo ona, klaru katak 99%  vitória iha duni KanPres Francisco Guterres Lu Olo. Votus maximu ne’ebe Lu Olo bele hetan iha primeira volta ne’e hamutuk mais ou menus minimu 315,000 no maximu 350,000 votus. Enquantu KanPres Antonio da Conceição Kalohan iha primeira volta bele hetan minimu 108,000 no maximu 135,000 votus. Hosi kandidatu na’in rua ne’e, ita bele haré’e katak votus ba KanPres Francisco Guterres Lu Olo liu ona bareira 50%+1.
Atu taka hakerek ida ne’e, ha’u hakarak hato’o de’it katak kalkulasaun ne’ebe ha’u halo bazeia deit ba dadus historiku ne’ebe iha  no la iha tendensius atu promove KanPres ruma. Ha’u konciente katak, rezultadu lolós hosi eleisaun ne’e bainhira anunsia ona formalmente hosi Comissão Nacional das Eleições (CNE), hafoin de votasaun iha 20 marsu 2017.
Se-se de’it maka sei eleitu nu’udar prezidente RDTL 2017, atu Lu Olo, Kalohan, LuGu, Sama Larua ka na’in hát seluk, ne’e hatudu katak maioria povo RDTL iha duni fiar no konfiansa ba sira atu sai AMAN ba nasaun durante tinan 5, hahu hosi Maio 2017 to’o Maio 2022.

Notas: Hakerek ida ne’e nu’udar hanoin pesoal no la reprezenta instituisaun ne’ebe ha’u haknár an ba – oras ne’e ha’u nu’udar docente iha Institute Of Business no servisu mos iha Gabinete Vise-Ministru Edukasaun.