EL-PREZ
2017: LU OLO FORTE TEBES, KALOHAN IHA POSIBILIDADE
(Eleisaun Prezidente 2017 Sei La’o Dala Ida De’it?)
(Eleisaun Prezidente 2017 Sei La’o Dala Ida De’it?)
HOSI: ANTONIO
J.CASTRO DA CUNHA
(E-Mail:
zecunha_bcu@yahoo.com/77138280)
Eleisaun
Prezidensial 2017 sura loron de’it ona. Iha 20 marsu 2017, povo Timor-Leste
tomak sei determina hodi hili prezidente RDTL ba tinan lima mai. Kanditatus
prezidente da RDTL na’in 8 hahu sira nia kampañe ho métudo no dalan ne’ebe la
hanesan. Kandidatus balun la’o liu hosi show
forces. Seluk tuir dalan aproximasaun(door
to door). Balun fali utiliza deit media hodi hato’o nia vizaun no misaun
bainhira karik eleitu nu’udar prezidente da RDTL periudu 2017-2022.
Durante
semana rua nia laran, bainhira akompaña kampañe politika hosi kandidatu hotu,
ha’u observa katak iha de’it kandidatu na’in rua maka “hatudu” liu forsa massa.
Kandidatu Antonio da Conceição – Kalohan, ne’ebe hetan apoiu maximu hosi
Partido Democratico (PD), Partido KHUNTO, inklui PLP no partidu ki’ik sira.
Enquantu kandidatu Francisco Guterres – Lu Olo, ne’ebe hetan apoiu maximu hosi
Partido FRETILIN no Partido CNRT. La husik respeita ba kandidatu prezidente
sira seluk, interesante tebes mai ha’u atu buka hatene lolós forsa politika
hosi kandidatu na’in rua – Lu Olo no Kalohan.
Durante
kampañe iha munisipiu hotu ne’ebe kandidatu na’in rua hala’o, mobilizasaun no
konsentrasaun massa sai hanesan vista ne’ebe maka povu Timor-Leste sira rona,
haré’e no akompaña. Maske la’os garantia, maibe mobilizasaun no konsentrasaun
massa iha numeru ne’ebe bo’ot, dala barak sai hanesan indikadores positivu hosi
rejultadu kualker eleisaun iha mundo.
Bainhira
akompaña iha media jornais, televizaun no hosi facebook, ha’u fiar katak
kandidatu ne’ebe iha posibilidade di’ak liu atu sai hanesan “rival” iha eleisaun
prezidensial 2017 ne’e maka Lu Olo ho Kalohan de’it. Entre kandidatu na’in rua
ne’e, Lu Olo ne’ebe hetan apoia maximu hosi partidu bo’ot rua (FRETILIN no
CNRT), bele dehan iha “surat tahan leten” manan tiha ona. Ida ne’e kuandu ita
haré’e rejultadu eleisaun 2012, ne’ebe hatudu partidu bo’ot rua ne’e hetan fiar
no votus maioria hosi povo RDTL. Maske nune’e, ha’u mos konciente katak tempu
ohin loron la hanesan ona. Tinan lima liu tiha ona. Buat barak muda ona no iha
mos buat foun seluk mosu mai.
Tanba sa Lu Olo
Forte Tebes?
Tanba
sa ha’u hateten katak Lu Olo maka forte tebes atu bele hakat ba Palacio
Presidente Aitarak Laran iha periudu 2017 – 2022 ne’e? Hanesan temin tiha ona, iha
eleisaun prezidencial tinan ida ne’e, Lu Olo hetan apoiu maximu hosi partidu
bo’ot rua, FRETILIN no CNRT. Bainhira ita haré’e ba dadus historiku iha
eleisaun direta partidu FRETILIN nian tinan 2016 liu ba, hatudu katak númeru
forca partidu refere iha pur-volta militantes
150,000. ha’u sei dauk hatene di’ak forsa partidu CNRT ohin loron. Maibe, se
karik ita haré’e ba dadus historiku iha eleisaun 2012, CNRT hetan votus hosi
povu hamutuk 172,831 ka 36.66% no
FRETILIN heta votus 140,786 ka 29,87%, hosi total eleitores 482,792. Iha
momentu ne’eba. Porsentajem hosi eleitores partidu rua ne’e hamutuk 313,617 ka 66.53%.
Tinan
lima liu ona. Númeru populasaun Timor-Leste mos aumenta. Hirak ne’ebe iha tinan
lima ba kotuk la vota, ohin loron iha ona direitu atu vota. Sira (joven) ohin
loron sai eleitor ne’ebe potensial no determinante tebes.
Interesante
tebes atu haré’e forsa KanPres Lu Olo nian iha eleisaun tinan 2017 nee. Periudu
rua ba kotuk (2007 no 2012), Lu Olo, maske manan iha ronda da-uluk, maibe tama
ronda da-rua, Lu Olo sempre lakon. Ida ne’e tanba iha momentu ne’eba Lu Olo
“La’o Mesak” de’it ho partido FRETILIN. Ohin loron, Xanana no CNRT apoiu
maka’as tebes Lu Olo. Nu’udar individu, Lu Olo ita bele dehan “tasak no maduro”
tebes ona iha palku politika RDTL. Hanesan Lu Olo rasik hateten “Ha’u agora hatene nani ona iha bé laran”.
Haré’e
ba realidade ne’ebe iha, ha’u bele dehan katak, Lu Olo iha duni dalan ne’ebe nakloke
luan tebes atu bele hakat ba Palacio Prezidente Aitarak Laran. Forsa Partido
FRETILIN no CNRT, sai hanesan garantia ida hodi lori Lu Olo eleitu nu’udar
Prezidente RDTL 2017-2022.
Sukat
Posibilidade KanPres Kalohan
Oinsa
ho KanPres Antonio da Conceição KALOHAN? Ba eleisaun tinan 2017 ne’e, haré’e ba
realidade kampañe durante semana hirak ne’e, hatudu katak KALOHAN iha potensia
ne’ebe bo’ot nu’udar rival ba KANPRES Lu Olo.
Partido
Democratico, nu’udar partidu joven ida ne’ebe nia baze militante metin tebes. Ida
ne’e ita bele haré’e hosi dadus historiku, ne’ebe hatudu katak PD sempre hetan
asentu iha parlamento nacional hahu kedas legislatura da-uluk iha 2002 to’o mai
2012. Iha eleisaun 2012, PD hetan votus pur
volta 48,851 ka 10.31%. Numeru ida ne’e kompara ho FRETILIN no CNRT, klaru
katak ki’ik liu. Maske nune’e, hanesan ha’u hateten ona, ida ne’e votus iha
eleisaun parlamentar tinan lima liu ba kotuk. Agora, PD talves iha progresu
ne’ebe di’ak liu ona kompara ho tinan lima ba kotuk.
Iha
eleisaun prezidencial tinan 2017 ne’e, KanPres KALOHAN hetan apoia maximu hosi
Partido Democratico rasik, Partido KHUNTO, Partido Libertação do Povo (PLP) no
Partido ki’ik sira seluk. Iha eleisaun 2012, partido KHUNTO hetan votus hamutuk
12 mil ital no partidu sira seluk menus hosi 10 mil votantes. Konaba forsa hosi
PLP, ha’u rasik seidauk iha kuiñesimentu tanba nu’udar partido foun. Maske
nune’e, partidu ne’ebe tuir lia anin funda hosi atual presidente RDTL, General
Taur Matan Ruak ne’e iha potensia massa ne’ebe ita bele dehan boot mos. Ha’u
nia kalkulasaun de’it, karik militantes PLP ne’e pur volta 30 to’o 50 mil ital. Posibilidade ne’ebe KanPrez Kalohan
iha, maka oinsa bele “impede” netik Lu Olo atu labele manan iha primeira volta.
Ho
kalkulasaun ne’ebe iha no haré’e ba realidade mapa politika ohin loron, maka
ha’u bele hateten katak KANPRES Antonio da Conceição KALOHAN bele sai hanesan
kandidatu ne’ebe kompetitivu tebes atu bele kompete ho Lu Olo. La taka dalan ba
KanPres Kalohan, karik bele “impede” netik Lu Olo iha ronda da-uluk. No
Bainhira karik tama ba ronda da rua, iha posibilidade Kalohan atu hakat ba
Palacio Prezidente mos bele aumenta signifikante.
Eleisaun
Prezidente Sei La’o dala Ida Deit?
Tuir
dadus hosi Secretariado Técnico de Administração Eleitoral hatudu katak numeru
eleitores ba tinan 2017 ne’e hamutuk 747.252. Numeru ida ne’e ita bele dehan
aumenta ona kompara ho tinan lima ba kotuk ne’ebe maka iha 600 mil ital de’it.
Esperencia eleisaun prezidencial tinan rua ba kotuk, numeru populasaun ne’ebe
la-tuir eleisaun pur volta entre 15%
to’o 20%. Se nune’e, maka eleitores ne’ebe sei partisipa iha eleisaun tinan
2017 ne’e, pur volta entre maximu
635,164 no minimu 597,802.
Ho
dadus ne’ebe iha, ha’u hakarak halo kalkulasaun simples ida atu buka hatene
de’it, será que eleisaun prezidencial
ba tinan 2017 ne’e, hela de’it iha ronda da-uluk ka bele hakat to’o ba iha
ronda da-rua. Tanba hanesan ita hatene hotu ona, iha eleisaun prezidencial
periudu rua ba kotuk, Prezidente RDTL sempre determina iha ronda da-rua.
Atu
fo hanoin fali deit katak, sistema eleisaun prezidencial iha RDTL hanesan
pratika komun ne’ebe nasaun seluk iha mundo ne’e utiliza. Sistema ne’ebe RDTL iha,
bainhira atu kandidatu ida bele iha legitimidade hodi ukun maka tenki hetan
votus hosi eleitores ho porsentajem minimu 50%+1. Dala ida tan, 50%+1 ne’e
hatudu katak prienxe duni maioria simples hosi apoiu populasaun Timor-Leste
tomak.
Perguntas
ne’ebe ohin loron publiku kestiona maka, eleisaun prezidencial tinan 2017 ne’e
hela de’it iha ronda ida ka sei hakat to’o ronda rua? Iha kampañe hotu ne’ebe
hala’o ona, ekipa susesu hosi KANPRES Lu Olo (FRETILIN + CNRT) fiar metin katak
sei bele manan iha ronda ida de’it. Enquantu iha parte seluk, ekipa susesu hosi
KANPRES KALOHAN fiar katak eleisaun prezidencial sei hakat ba to’o ronda rua.
No bainhira to’o ronda rua, maka ekipa susesu KanPres Kalohan “garante” katak
Kalohan bele hakat ba Palacio Prezidente Aitarak Laran.
Maske
nune’e, haré’e realidade no faktus hotu ne’ebe iha, ha’u bele dehan katak
posibilidade eleisaun prezidencial tinan 2017 atu hakat to’o ronda da rua ne’e
ki’ik tebes. Ida ne’e atu dehan katak eleisaun prezidencial tinan 2017 sei
termina iha ronda ida deit.
Razaun
prinsipal ne’ebe ha’u bele foti maka ne’e – KanPres Lu Olo hetan apoiu maximu
hosi partidu FRETILIN no partidu CNRT (fator Xanana Gusmão). Hanesan ha’u
hateten ona iha inisiu artigu ida ne’e, katak militantes FRETILIN ba tinan ida pur volta 150,000 (bazeia ba eleisaun
direta FRETILIN nian iha 2016). Enquantu militantes partidu CNRT iha militantes
pur volta 200 mil. Bainhira votus
hosi militantes rua ne’e tau hamutuk, maka votus ba KanPres Lu Olo ne’e iha pur volta 350 to’o 360 mil ital. Ida
ne’e hatudu metade hosi total eleitores iha Timor-Leste.
Iha
fali parte seluk, KanPres Kalohan hetan apoiu maximu hosi Partido Democratico
no Partido KHUNTO. Dadus historiku, hatudu katak eleitores ba PD iha tinan 2014
pur volta 48 mil ital no Partido
KHUNTO pur volta 10 mil ital. Karik
iha tinan lima ne’e nia laran, militantes PD no KHUNTO aumenta, maibe ha’u fiar
katak nia porsentajem ne’e ki’ik tebes. tuir ha’u nia kalkulasaun, votus maximu
ne’ebe KanPres Kalohan bele hetan iha eleisaun 20 marsu 2017 maka entre 120
to’o 130 mil ital votus. Votus ida ne’e konta ona ho apoiu hosi “PLP” no
partido ki’ik seluk. Kandidatus na’in rua ne’e (Lu Olo no Kalohan), votus ba
sira na’in rua, kuandu tau hamutuk bele to’o 480 mil votus.
Oinsa
ho kandidatus sira seluk? Ho respeitu tomak, alende Lu Olo no Kalohan, só
KanPres Jose Luis Guterres – LuGu maka tuir kedas. Kalkulasaun votus ba LuGU
ne’ebe hetan apoiu maximu hosi Partido Frenti-Mundança no veteranus balun bele
hetan pur volta 30 to’o 35 mil ital
votus. No kandidatus seluk, seim minimiza forsa ne’ebe sira iha, ha’u hanoin
sira sei la hetan votus ne’ebe signifikante.
Konkluzaun
Eleisaun
prezidente RDTL, loron 20 marsu 2017 sura de’it loron ona. Bazeia ba
kalkulasaun eleitores hotu ne’ebe ha’u halo ona, ha’u bele konkluza katak
eleisaun prezidencial ba tinan 2017 ne’e sei termina duni iha ronda ida deit ou
premeira volta deit. Atu bele manan
iha primeira volta KanPres ida tenki hetan
minimu votus entre 298,902 to’o 317,583.
Se
maka sei manan iha primeira volta ne’e?
bazeia ba kalkulasaun ne’ebe ha’u halo ona, klaru katak 99% vitória iha duni KanPres Francisco Guterres Lu
Olo. Votus maximu ne’ebe Lu Olo bele hetan iha primeira volta ne’e hamutuk mais
ou menus minimu 315,000 no maximu 350,000 votus. Enquantu KanPres Antonio
da Conceição Kalohan iha primeira volta
bele hetan minimu 108,000 no maximu 135,000 votus. Hosi kandidatu na’in rua
ne’e, ita bele haré’e katak votus ba KanPres Francisco Guterres Lu Olo liu ona
bareira 50%+1.
Atu
taka hakerek ida ne’e, ha’u hakarak hato’o de’it katak kalkulasaun ne’ebe ha’u
halo bazeia deit ba dadus historiku ne’ebe iha
no la iha tendensius atu promove KanPres ruma. Ha’u konciente katak, rezultadu
lolós hosi eleisaun ne’e bainhira anunsia ona formalmente hosi Comissão
Nacional das Eleições (CNE), hafoin de votasaun iha 20 marsu 2017.
Se-se
de’it maka sei eleitu nu’udar prezidente RDTL 2017, atu Lu Olo, Kalohan, LuGu,
Sama Larua ka na’in hát seluk, ne’e hatudu katak maioria povo RDTL iha duni
fiar no konfiansa ba sira atu sai AMAN ba nasaun durante tinan 5, hahu hosi
Maio 2017 to’o Maio 2022.
Notas:
Hakerek ida ne’e nu’udar hanoin pesoal no la reprezenta instituisaun ne’ebe ha’u
haknár an ba – oras ne’e ha’u nu’udar docente iha Institute Of Business no
servisu mos iha Gabinete Vise-Ministru Edukasaun.