IMPORTANSIA
HOSI
ENSINU
TÉKNIKU VOKASIONAL no POLITEKNIKU
Hosi:
Antonio J. Castro da Cunha
(E-Mail: zecunha_bcu@yahoo.com)
Iha
ukun Governu Konstitusional Da-Nén, programa prinsipal ida ne’ebe Miniteriu
Edukasaun iha maka dezenvolve ensinu tekniku vokasional. Liafuan xave ka
fundamentu hosi programa ida ne’e KONVERSAUN FAZEADAMENTE hosi Ensinu
Sekundariu Jeral ba Ensinu Tekniku Vokasional. Vise-Ministru Edukasaun Abel
Ximenes Larisina, ne’ebe hetan fiar hosi Konsellu dú Ministru, Primeiru
Ministru no Ministru Konselleiru Xanana Gusmão, iha knár no papel importante
tebes ba programa konversaun hosi ensinu sekundariu jeral ba ensinu tekniku
vokasional. Sira hotu iha hanoin ida de’it – Timor-Leste presija ema tekniku
kualifikadu ne’ebe util iha kampu servisu tuir necesidade merkadu traballiu.
Konversaun
Fazeadamente katak la’os muda dala de’it, maibe nei-neik to’o kompleta tinan
tolu eskolaridade. Dala ruma ema barak husu, tanba sa maka tenki muda ensinu
sekundariu jeral ba ensinu tekniku vokasional? Razaun prinsipal maka tanba
Timor-Leste nu’udar nasaun presija rekursu ema tekniku especializadu
kualifikadu. Timor-Leste presija rekursu ema ida ne’ebe prontu atu servisu.
Timor-Leste presija ema ne’ebe iha kapasidade no abilidade as iha area
espesialidade.
Dezenvolvimentu
ensinu tekniku vokasional no Politekniku iha Timor-Leste, sai hanesan
necesidade ida ne’ebe urjente tebes. Timor-Leste presija ema tekniku
kualifikadu iha area sira espesifiku. Tinan 15 hafoin restaurasaun independensia,
Timor-Leste infrenta difikuldades bo’ot tebes iha disponibilidade rekursu ema
kualifikada. Timoroan barak tebes, ne’ebe maka hafoin konklui sira nia estudu
la preparadu atu bele infrenta situasaun real iha ambiente servisu nian.
Iha
tinan 15 restaurasaun Independensia ne’e, governu Timor-Leste halo ona
investimentu bo’ot iha rekursu ema. Timoroan barak ba eskola iha nasaun
estranjeirus liu hosi oportunidade bolsu dú estudu.
Bolseirus
timoroan barak namkari iha Portugal, Brazil, Mosambique, Cabo-Verde, Australia,
Filipina, Thailandia, Malaysia no Indonesia. Governu investe osan barak tebes –
por volta $93 miliões – sura iha
tinan 10 ikus ne’e. Maske nune’e, ita tenki konciente duni kata investimentu
ne’ebe governu halo hodi eleva kualifikasaun joven timoroan sira seidauk
konsege hatudu rezultadu no kontribuisaun ne’ebe konkretu ba iha
dezenvolvimentu nasaun doben Timor-Leste.
Ohin
loron, hanesan sa ida maka ita hotu haré’e no hatene, Timor-Leste nakonu ho
rekursu ema hosi nasaun seluk. Indoneziu, Xinez, Filipino, Australiano, inklui
nasaun amigas CPLP. Sira ida-idak mai ho badaen no matenek ne’ebe di’ak. Sira mai
ho profisaun ne’ebe la hanesan no konsege okupa servisu prinsipal sira i hetan
salariu ne’ebe di’ak liu. Enquantu iha fali parte seluk, timoroan rasik, barak
maka sai ba rai liur. Inglatera, Irlanda, Korea dú Sul no Australia – iha
ne’ebe sira barak simu salariu ki’ik liu tuir nivel salarial iha nasaun hirak
ne’ebe temin.
Perguntas
maka ne’e – tanba sa maka timoroan barak labele hetan salariu ne’ebe di’ak liu
ema hosi nasaun seluk? Tuir ha’u, iha de’it lia-fuan rua hodi responde
perguntas ne’e – kuiñesimentu no abilidade.
Lós, timoroan barak seidauk iha kuiñesimentu no abilidade (badaen) ás
iha area espesifiku especializadu hirak hanesan karpinteiru, mekaniku,
artitekttu, agrikultor, peskador no seluk tan. Kuiñesimentu no abilidade sai
hanesan fundamentu prinsipal ne’ebe halo timoroan barak la konsege “kompete” ho
ema hosi nasaun seluk.
Ko’ali
konaba kuiñesimentu, tenki rekuiñese duni katak area ida ne’e ita sei “ki’ak”
tebes. tanba sa? Tanba ko’alia konaba kuiñesimentu, ita sempre liga ba ciensia.
Atu bele hetan ciensia, ita tenki iha edukasaun ne’ebe di’ak – edukasaun
formal, non-formal no informal. Edukasaun formal liu hosi ensinu pre-eskolar
to’o ensinu superior. Edukasaun non-formal liu hosi kursu no treinamentu sira.
Edukasaun informal liu hosi aprende loron-loron iha ita nia moris. Nivel
eskoaliridade hirak ne’ebe ohin ha’u temin, sei dók tebes hosi espketativa
edukasaun kualidade ne’ebe ita hotu hakarak.
Maske
ohin loron numeru timoroan ne’ebe licensiadu, mestradu no doutoradu aumenta
signifikante tebes, maibe seidauk bele responde necesidade lolós hosi exigensia
ne’ebe merkadu servisu sira oferese. Tanba sa? Tanba kuiñesimentu no abilidade
(skill) ne’ebe sei “mukit” hela.
Timoroan barak seidauk konsege tranforma ka transmite ciensia ne’ebe hetan ba
iha servisu pratiku loron-loron nian.
Vise-Ministru
Edukasaun Abel Ximenes Larisina sempre hateten nune’e “Traballiador sira hosi estranjeiru hanesan Indonesia, Xina, Filipina
hetan salariu ne’ebe bo’ot liu kompara ho traballiador timoroan rasik, la’os
tanba sira nia “MAROMAK” maka di’ak liu ita (Timoroan) nia “MAROMAK”, maibe
tanba de’it Kuiñesimentu no Abilidade – sira di’ak liu ita”. Mensajem
ida ne’e hateten mai ita katak, atu bele kompete ho sira (traballiador estranjeirus)
la iha dalan seluk maka tenki hasa’e no eleva ita nia kuiñesimentu no “kádi”
to’o kro’at ita nia abilidade.
Dezenvolve
Ensinu Tekniku Vokasional
Atu
bele hasai timoroan hotu hosi situasaun ne’ebe mensiona, dezenvolvimentu ensinu
tekniku vokasional sai hanesan “necesidades” prinsipal ida ne’ebe presiza
haraik atensaun ba. VI Governu Konstitusioanl, haktuir “mandatu” hosi Planu
Estratejiku Dezenvolvimentu 2011-2030, iha kedas inisiu haraik atensaun ne’ebe
fokus ba dezenvolvimentu ensinu tekniku vokasional – tantu ensinu sekundariu
nune’e mos ensinu superor tekniku.
Programa
prinsipal hosi dezenvolvimentu ensinu superior tekniku hosi VI Governu maka dezenvolve
kuiñesimentu tekniku timoroan ba areas aplikavel. Iha tinan 2015 – ministeriu edukasaun
ho “susesu” konverte sekundariu jeral ba ensinu tekniku vokasional. To’o 2016,
total eskola tekniku vokasional iha sa’e ba 26 no iha tinan 2017 ne’e, numeru
ensinu tekniku vokasional sa’e signifika tebes ba 44 eskolas. Númeru estudantes
mos aumenta – hosi 8,434 iha 2016 sa’e ba 13,797.
Programa
ne’ebe hanesan, aplika mos ba nivel ensinu superior – governu hahu estabelese
ensinu politekniku hanesan hakerek ona iha Planu Estratejiku Dezenvolvimentu
2011-2030. Instituto Politecnico de Betano Kay Rala Xanana Gusmão, sai hanesan
provas ida hosi seriedade VI Governu Konstitusional atu husik hela fundamentu
ba dezenvolvimentu mão de obra kualifikadu
iha Timor-Leste.
Ita
hotu konkorda katak, edukasaun ne’ebe di’ak la’os haré’e de’it hosi kuantidade
maibe liu-liu kualidade. Númeru estudantes tekniku vokasional ne’ebe aumenta la
signifika bele “solusiona” ona iha tempu badak problemas kualidade “mão de obra”ne’ebe nasaun infrenta. Maibe,
importante tebes katak nasaun ida ne’e komesa fo importansia no hahu hakat
positivu ida hodi produs kualidade mão de
obra timoroan sira nian iha futuru.
Ha’u
konciente katak, sei iha problemas. Balun ita bele temin – professores iha area espesifiku ka espesializadu sei minim,
infrastruturas,laboratoriu, kurikulu, livrus no seluk tan. Maibe hirak hotu
ne’ebe temin, governu (ministeriu edukasaun) oras ne’e kontinua esforsu hodi
kompleta. Formasaun ba professores sira iha materia produtivus kontinua la’o,
kurikulu kontinua eleva, livrus komesa fahe dau-dauk ona. Los duni katak sei
iha faltas barak. Biar nune’e, ita tenki hakat duni ba oin. Hakat ho nei-neik
maibe hakat bei-beik.
Ita
mos konciente katak “polimika” barak la’o hamutuk iha laran. Iha “grupu” balun
ladun konkorda ho politika ministeriu edukasaun nian, maibe ba interese no
futuru nasaun ida ne’e nian, ita tenki hakat duni ba oin.Tebes duni – iha
inisiu ne’e, buat barak maka sei menus. Maibe, hanesan exemplu harii uma, ita
konstrui uluk nia fondasi, ai-rin (koluna) depois hada blok, monta kúda-kúda no
taka kaleng. Kuandu hotu ona foin ita kompleta iha uma laran. Ita konciente
katak buat barak sei falta. Maibe ita tenki hahu duni.
Areas
Espesializidu Espesifiku
Nu’udar
nasaun joven, Timor-Leste iha tebes duni potensia ne’ebe bo’ot. Agora hela
de’it, oinsa maka bele identifika areas espesifiku nhodi dezenvolve tuir
necesidades merkadu Timor-Leste nian.
Iha
área tekniku especializadu barak ne’ebe ohin loron governu dezenvolve. Balun
maka ita bele temin hanesan; agrikultura,
hotelaria i turismu, engenaria (konstrusaun civil no artitektu), teknologia
informasaun no komunikasaun, kontabilidade, mekaniku i komersiu no empreendedorismu.
Ita (Timor-Leste) nú’udar nasaun tenki rekuiñese katak rekursu ema
kualfikadu iha área espesifiku hirak ne’ebe temin (no seluk tan) sei menus atu
la dehan mukit tebes.
Area
agrikultura nu’udar fontes prinsipal rendimentu maioria povu Timor-Leste. Maibe
area ida ne’e seidauk dezenvolve ho di’ak tanba menus rekursu ema kualifikadu.
Area hotelaria i turismu iha potensia ne’ebe bo’tebes. Area ida ne’e ohin loron
hahu dezenvolve dau-dauk. Tinan-tinan vizita hosi komunidade estranjeirus aumenta
ba bei-beik. Maibe, ita seidauk iha rekursu preparadu atu bele atende
necesidade turistika ne’ebe iha. Situasaun hanesan ita liga mos ba areas sira
seluk.
Bainhira
governu fokus atu dezenvolve ensinu tekniku vokasional, maka lais liu tinan
lima iha oin mai, Timor-Leste hanesan nasaun bele ona kú’u “aifuan” nu’udar
rezultadu hosi politika dezenvolvimentu ensinu tekniku vokasional. Tempu maka
sei hatudu nia provas. Maske nune’e, ha’u iha optimista katak Timor-Leste nia
oan sira mos bele.
Ita
hotu konkorda ba malu katak, ezistensia ensinu tekniku vokasional no
politekniku ne’ebe oras ne’e komesa hatudu nia sinal positivu sei haraik
vantajem bo’ot tebes, la’os de’it ba nasaun maibe liu-liu ba individu ida-ida
nia moris. Tinan lima tan, kualidade timoroan bele besik ona traballiadores
sira hosi estranjeirus no tinan sanolu mai ita bele hanesan ou liu. Dala ruma
optimista liu, maibe se ita (nasaun) hakarak buat ne’ebe imposibel bele sai
posibel. Timoroan tekniku especializadu sei moris. Kualidade tekniku ema timor
sei aumenta barak. No ida ne’e in-diretamente sei eleva kualidade moris i
hasa’e rendimentu familia nian.
Atu
hakotu ha’u hakarak hato’o de’it katak ensinu tekniku vokasional no politekniku
maka Odamatan hahoris Mão de Obra
Qualificada ba Timor-Leste. Tanba ne’e Governu tenki kontinua investe
maká’as iha ensinu tekniku vokasional. Komitmentu la bele iha planu annual
de’it, maibe tenki kobre to’o iha orsamentu. Ho nune’e de’it maka mehi ne’ebe
Timor-Leste hakarak no deskreve ona iha Planu Estratejiku Dezenvolvimentu
2011-2030 bele atinji.
*Autor
servisu iha Gabinete Vise-Ministru Edukasaun no hanesan mos docente Institute
Of Business (IOB). Hakerek ne’e nu’udar opiniaun pesoal no la reprezenta
instituisaun ruma.