KONSTRUSAUN
MERKADU FOUN TAIBESSI
(Dezafius
no Esperansa)
Hakerek Na’in:
António JC da Cunha
Observador
Dezenvolvimentu Micro e Pequenas Empresas
Atual
Assessor iha Gabinete Vice-Ministro do MCIA
A.
Lia Da-uluk.
Malu
le’e na’in sira hotu, iha fulan hirak ne’e nia laran, merkadu Taibessi hetan
atensaun ne’ebe másimu tebes husi públiku relasiona ho situasaun no kondisaun
riil ne’ebe vendedores no emprezarius mikro sira infrenta iha ne’eba. Iha
notisias barak ne’ebe maka ko’alia konaba atividades iha merkadu Taibessi,
ne’ebe maka balun hato’o konaba apresiasaun husi publiku no balun seluk hato’o
konaba kritikas.
Maluk
le’e na’in sira, Merkadu Taibessi sai atensaun ba publiku, bainhira iha inisiu
fulan Junho 2014, governo, liu husi Ekipa Interministerial hahu tuúr hamutuk diskute
no planea konaba muda vendedores ne’ebe durante ne’e fila liman iha “merkadu”
Hali Laran no fatin públiku seluk ne’ebe maka governo bandu.
Ekipa
Interministerial estabelese hafoin enkontru Konsellu de Ministro iha loron 30
fulan Maio tinan 2014 ne’ebe prezide husi Vice-Primeiro Ministro Excelência
Fernando La Sama de Araujo ne’ebe maka iha momentu ne’eba assume
responsabilidade hanesan Primeiro Ministro em Exercicio da RDTL. Iha momentu
ne’eba, Vice Primeiro-Ministro, liu husi despaissu N0. 27/GVPM/V,
GC/06, 2014, nomea Vice-Ministro MCIA Excelência Abel da Costa Freitas Ximenes nu’udar
responsavel no koordenador ba Ekipa Interministerial ne’ebe maka iha kna’ar atu
asegura ezekusaun ba projecto merkadu Taibessi. Karta husi Vice-Primeiro Ministro
ne’e, ikus mai reforsa liu tan husi Despaissu Primeiro Ministro, N0.
010/GPMVI/14, ne’ebe maka aprova plano atividades “Muda Vendedores/Fila Liman
sira Husi Hali Laran”, no indika Vice-Ministro MCIA Abel Ximenes hodi lidera no
koordena, iha ambitu interministerial, ezekusaun konaba projectu merkadu
Taibessi.
Bazeia
ba karta despaisu ne’ebe maka iha, nune’e iha loron 02 fulan Junho tinan 2014,
Excelência Vice-Ministro MCIA konvoka enkontru interministerial ne’ebe maka
kompostu husi Ministerio Comércio, Indústria e Ambiente (MCIA), Ministerio
Obras Publica (MOP), Ministerio Agricultura e Pesca (MAP), Ministerio
Transportes e Komunikasoens (MTK), Ministerio Financas, Ministerio Justica, Ministerio
Estatal (reprezenta husi Administrasaun Distrito Dili), Secretaria de Estado
Seguranca (SES) no Policia Nacional de Timor-Leste (PNTL) i Ajensia
Dezenvolvimentu Nacional (ADN).
Iha
enkontru ne’e, Ekipa Interministerial deside atu prepara kondisaun (fatin
fa’an) mínimu ne’ebe dígnu molok atu muda vendedores sira husi Hali Laran ou
fatin publiku seluk ne’ebe maka governo bandu. Ekipa Interministerial konkorda
ba malu atu la’o ho palvra de ordem maka Muda Vendedores / Fila Liman husi
“Merkadu” Hali Laran ou Fatin seluk ba Merkadu Taibessi / Fatin Seluk.
B.
Kna’ar Sira
Ekipa Interministerial
Hafoin enkontru iha loron 02 Junho 2014,
Ekipa Interministerial hahu hala’o idak-idak nia kna’ar. Pasu da-uluk,
Vice-Ministro MCIA nu’udar Jestor ba projecto urjencia ida ne’e, hamutuk ho
Secretario de Estado Obras Publica Excelência Luis Vaz Rodrigues, Secretario de
Estado Comércio Excelência Ricardo Cardoso Nheu no Administrador de Distrito de
Dili Sr. Gaspar da Costa hala’o
vizita ba Mercado Taibessi hodi halo survey no observasaun ba iha espasu mamuk
ne’ebe iha. Halo tiha survey no observasaun, Ekipa Interministerial deside utiliza
espasu mamuk ho luan 1,7 hetkares para halo konstrusaun ba merkadu foun, hodi
responde lalais ba iha situasaun urjencia ne’ebe iha.
Nune’e, bazeia ba rezultadu survey no
observasaun ne’ebe iha, Ekipa Interministerial kontinua halo enkontru iha loron
05 Junho 2014 hodi hahu elabora no halo aprovasaun ba iha kalendariu, tarefas servisus
no atividades ba projectu urjencia muda vendedores “merkadu” Hali Laran. Iha
enkontru ne’e mos, Ekipa Interministerial foti desizaun prinsipal hamutuk
hanesan tuir mai:
- Vendedores sira iha Mercado Hali Laran tenke muda sai ona iha loron 30 Junho 2014.
- Vendedores sira tenke muda ho dignidade nu’udar humanu no nu’udar timor oan.
- Fatin principal hodi muda vendedores sira maka Mercado Taibessi.
- Projeto konstrusaun merkadu sei hala’o liu husi Single Source ne’ebe maka sei responsabiliza husi Ministerio Obras Publico liu husi Secretario de Estado Obras Publico.
- Espasu Mercado Taibesi sei prepara ba Vendedores 780. (reflekta ba dadus inisiu husi Administrasaun Distrito Dili, iha enkontru 02 de Junho de 2014).
Bazeia ba desizaun ne’ebe maka iha,
nune’e Ekipa Interministerial idak-idak hala’o ona kna’ar no responsabilidade
ne’ebe defini ona iha enkontru laran. Kna’ar no responsabilidade Ekipa
Interministerial maka hanesan;
a.
Ministerio
Comércio, Indústria e Ambiente liu husi Vice-Ministro no Secretario de Estado
Comercio, Dirasaun Nasional Komersiu Internu hahu hala’o servisu prinsipal
hirak hanesan tuir mai:
1.
Lidera
no jere prosesu hotu implementasaun ba programas no atividades projecto
urgencia muda vendedores Hali Laran.
2.
Estabelese
programas atividades iha ambito implementasaun projecto urjencia ba mudansa
vendedores no emprezarius alvu.
3.
Rekolha
no regista dadus husi vendedores hirak ne’ebe fila liman iha “merkadu” Hali
Laran.
4.
Hala’o
díalogu ho vendedores sira husi “merkadu” Hali Laran no fatin seluk, inklui
hirak ne’ebe fila liman iha merkadu Taibessi.
5.
Servisu
hamutuk ho UNAME, fo formasaun, sensibilizasaun no edukusaun cidadania ba
vendedores sira husi “merkadu” Hali Laran.
6.
Servisu
hamutuk ho MAE no SES identifika no determina espasu ne’ebe sei utilize husi
vendedores/emprezarius ne’ebe presiza kontrola no regularize.
7.
Hamutuk
ho MAE identifika situasaun atual iha Mercado Hali Laran no Taibessi i halo
diagnostiku, analiza no konhese problemas ne’ebe iha.
8.
Servisu
hamutuk ho MOP hodi halo dezenho no realiza konstrusaun i rehabilitasaun fatin
ba vendedores/emprezarius sira ne’ebe maka muda ba Mercado Taibessi.
9.
Servisu
hamutuk ho MAP hodi bele halo rehabilitasaun ba fatin fa’an ikan no na’an iha
Mercado Taibessi.
10. Servisu hamutuk Secretario de Estado Terras e
Propriedades hodi hare konaba legalidade husi rai no propriedade estado nian
iha merkadu Taibessi.
b.
Ministerio
de Obras Publica liu husi Secretario de Estado Obras Publica, Secretario de
Estado Agua, Saneamento e Urbanização no Secretario de Estado Electricidade
hahu ho responsabilidade prinsipal hirak hanesan:
1.
Halo
dezenho no BoQ ba iha konstrusaun fiziku merkadu foun Taibessi.
2.
Indika
kompanhia ne’ebe responsabiliza ba konstrusaun fiziku merkadu foun Taibessi liu
husi dalan Single Source.
3.
Rehabilita
no konstrui necesariu edificiu ezistente iha merkadu Taibessi.
4.
Rehabilita
no hadia Estrada hotu iha perímetru merkadu Taibessi.
5.
Halo
fiskalizasaun ba konstrusaun merkadu foun Taibessi.
6.
Halo
instalasaun necesario no iluminasaun elektrika publiku iha Estrada, imediasaun
iha perimetru hotu Mercado foun Taibessi nian.
7.
Rehabilita
no konstrui necesariu infrastrutura saneamentu iha merakadu Taibessi.
8.
Kna’ar
no responsabilidade MOP nian, iha nia implementasaun sei hetan apoiu husi
Ajensia de Dezenvolvimentu Nasional (ADN).
c.
Ministerio
Administrasun Estatal liu husi Administrasaun Distrito Dili, Servisu Jestaun
Merkadu hahu responsabilidade prinsipal hanesan;
1.
Divulga
informasaun necesario no urjensia no iha importansia ba implementasaun planu
mobilizasaun i mudansa vendedores ne’ebe iha Mercado Hali Laran, Lecidere,
Praia dos Coqueiros.
2.
Halo
levantamento dadus ba vendedores no emprezarius ne’ebe maka sei hala’o
atividades iha Mercado Hali Laran no sira ne’ebe iha Estrada ninin sira Dili
laran.
3.
Disponibiliza
dadus necesario ba MOP nune’e bele facilita halo dezenho no konstrusaun ba
estabelesemento fatin negociu.
4.
Realiza
sensibilizasaun no dialogo ba lideres komunitarius no komunidades em jeral iha
cidade Dili, principalmente sira ne’ebe iha area Mercado Taibessi.
5.
Halo
mudansa ida dignu i organizada ba vendedores no emprezarius mikro bainhira muda
ba Mercado Taibessi.
d.
Ministerio
da Agricultura e Pesca, liu husi Vice-Ministro MAP no Secretario de Estado
Pesca hahu ho responsabilidade prinsipal hirak hanesan;
1.
Prepara
facilidades no ekipamentus ne’ebe maka necesita hodi suporta vendedores no
emprezarius ikan i na’an.
2. Prepara
vendedores ikan no na’an hodi muda Mercado Taibessi.
3. Halo
akompanhamento no akonselliamento, formasaun ba vendedores ikan no na’an.
4. Identifika
kompanhia hodi halo rehabilitasaun ba fatin fa’an ikan no na’an.
e.
Ministerio
de Finanças, liu husi Vice-Ministro Finanças no Dirasaun Nacional Finanças hahu
ho responsabilidade prinsipal hanesan;
1.
Acompanha
no facilita procedimentu legais no korektu iha procesu financiamento ba
atividades relevantes ne’ebe maka realiza husi Ministerios, Secretario de
Estado no Instituisaun relevantes.
2.
Halo
pagamento ba kontratu konstrusaun Mercado no rehabilitasaun uma ezistente.
3.
Procesa
CPV konaba atividades ligadu projecto urjencia.
f.
Ministerio
Transportes e Comunicações, liu husi Vice-Ministro MTC no Dirasaun Nasional
Transportes e Terrestres hahu ho responsabilidade prinsipal hanesan;
1.
Disponibiliza
espasu iha “Terminal Taibessi”.
2.
Halo
mudansa ba rute transportes publiku.
g.
Ministerio
da Justiça, liu husi Secretario de Estado Terras e Propriedades no Dirasaun
Nasional Terras e Propriedades hahu ho responsabilidade prinsipal;
1.
Fasilita
legalidade juridiku iha prosesu tekniku, administrativus no financeirus konaba
rai no propriedade estadu.
2.
Halo
mediasaun ba vendedores no okupantes relasiona ho rai no propriedade estado iha
merkadu Taibessi.
h.
Ministerio
de Defeza e Segurança, liu husi Secretario de Estado Segurança no Dirasaun
Geral Segurança hahu ho responsabilidade prinsipal hanesan;
1.
Disponibiliza
funcionario DNSEP (Direcção Nacional de Segurança dos Edificios Publicos) hodi
apoio ba seguransa iha atividades projecto urgencia ida ne’e.
2.
Koordena
apoio ne’ebe maka necesita husi seguransa ba atividades i operasaun ba mudansa
vendedores i emprezarius mikro ba Mercado Taibessi.
3.
Responsabiliza
hodi garante ordem, seguransa i estabilidade iha cidade Dili hodi hare ba aktus
negativu ne’ebe karik mosu iha procesu ezekusaun projecto urjencia ida ne’e.
C.
Prosesu Muda
Vendedores ba Merkadu Taibessi.
Prosesu muda vendedores / fila
liman ba merkadu Taibessi hala’o liu husi dalan lima (5), maka hanesan
1.
Konstrusaun
edificio ka fatin fa’an foun no rehabilitasaun uma ezistente ba vendedores
sira;
2.
Rekolhamentu
no verifika dadus i registu vendedores hirak ne’ebe iha “merkadu” Hali Laran.
3.
Díalogu
ho vendedores sira ne’ebe iha “merkadu” Hali Laran no merkadu Taibessi inklui
okupantes iha merkadu Taibessi.
4.
Konstrusaun
de mentalidade liu husi formasaun, sensibilizasaun no edukasaun cidadania ba
vendedores sira iha “merkadu” Hali Laran.
5.
Muda
vendedores husi “merkadu” Hali Laran no fatin seluk ne’ebe governo bandu ba
merkadu foun Taibesi.
Konstrusaun ba fatin fa’an no rehabilitasaun
uma ezistente iha area destinadu 1.7 hektares diretamente responsabiliza husi
Excelência Eng. Luis Vaz Rodrigues Secretario de Estado Obras Publicas. Ekipa
Interministerial intrega responsabilidade ba SEOP hodi indika kompanhia ne’ebe iha
kualifikasaun ás, iha orsamentu rasik ne’ebe sufisiente, iha material pezadu,
iha tékniku ho kualifikasaun ás no prontu atu finaliza konstrusaun fatin fa’an
iha durasaun tempu loron 20 nia laran.
Nune’e, liu husi dalan Single Source, SEOP indika kompanhia Guang
Sha, Unipessoal, Lda hodi ka’er projectu urjensia ba konstrusaun fatin fa’an ka
merkadu foun Taibessi. Tamba sa maka tenki halo konstrusaun fiziku ba edificiu
ka fatin fa’an? Nia resposta maka atu prepara kondisaun mínimu ba vendedores
sira, ne’ebe bele fila liman ka fa’an iha ambiente ida di’ak, saudavel no
dignu.
Tuir planu inisiu husi Ekipa
Interministerial nian, katak sei prepara flat 780, maibe iha konstrusaun final,
flat ne’ebe maka iha, konstrui hamutuk flat 862 kompostu husi Warung 20, Roupa foun 181, obralan (ob) 244, kios 125 no produtu
local iha 292. Iha fatin refere, konstrui mos sintina no haris fatin hamutuk 28
ne’ebe maka lokaliza iha parte sul, parte leste no parte norte merkadu foun
Taibessi nian. Ida ne’e la inklui sintina 2 ne’ebe maka iha area konstrusaun
segunda faze, no sintina 8 iha area fatin fa’an ikan no na’an nian.
Los duni katak, ikus mai, flat
ne’ebe maka governo prepara la to’o ba vendedores sira hotu. Ida ne’e mosu
tamba, númeru vendedores iha “merkadu” Hali Laran inklui fatin fa’an seluk iha
aumentu ne’ebe maka maka’as tebes. Hanesan esplika ona, iha inisiu dadus ne’ebe
maka aprezenta husi Administrasaun Disitrito Dili iha 780, maibe hafoin halo
fali rekolhamentu foun, númeru vendedores aumentu maka’as tebes ba mais ou menus
1.500 vendedores. No bainhira aumenta tan vendedores husi fatin seluk, nia
númeru sai maka’as liu tan.
Ho realidade ida ne’e, los duni
katak, iha mais ou menus rihun rua resin vendedores maka seidauk hetan fatin.
No ba vendedores hirak ne’e, Ekipa Interministerial prepara hela lona ba sira
hodi hein ba konstrusaun merkadu foun Taibessi faze da-rua nian. Fatin hirak
ne’ebe maka governo prepara ba vendedores sira hodi fa’an sira nia sasan,
hanesan roupa foun, obralan, kios ho
espasu ka luan ne’ebe maka hanesan hotu 9 m2.
Bainhira prosesu konstrusaun
edificiu merkadu Taibessi la’o, Ekipa Interministerial mos hala’o atividades seluk
iha tempu ne’ebe maka hanesan. Ida maka halo díalogu ho vendedores sira husi
“merkadu” Hali Laran no merkadu Taibessi i fo formasaun, kapasitasaun no
edukasaun cidadania ba vendedores sira “merkadu” Hali Laran nian. Objetivu husi
díalogu ne’e maka halo sosializasaun no fahe informasaun konaba planu governo
nian hodi harii cidade Dili nu’udar kapital nasaun nian ne’ebe mos no saudavel.
No iha tempu hanesan, atu rona mos hanoin no sujestaun husi vendedores sira
konaba planu governu nian ne’e.
Díalogu ho vendedores sira husi
“merkadu” Hali Laran ne’e fasilitas husi Gabinete Vice-Ministro MCIA no Administrasaun
de Distrito Dili. Díalogu hala’o dala rua iha Sede Administrasaun Sub-Distrito
Vera-Cruz, hodi ikus mai hamosu deklarasaun konjunta husi vendedores sira hotu
ne’ebe maka konkorda prontu atu kolabora ho governo (Ekipa Interministerial)
hodi muda fatin fa’an foun iha merkadu Taibessi. Nune’e mos díalogu ne’ebe
hala’o ho vendedores merkadu Taibessi iha sede Suco Lahane Oriental, ne’ebe mos
hamosu deklarasaun konjunta katak prontu atu simu maluk vendedores sira husi
“merkadu” Hali Laran, hodi hamutuk kontribui ba paz no estabilidade iha area
merkadu Taibessi nian.
Iha parte seluk, Gabinete
Vice-Ministro MCIA hamutuk ho União Nacional Micro Empresas mós fo formasaun,
treinamentu no edukasaun cídadania ba vendedores sira “merkadu” Hali Laran iha
salaun CAVR Balide-Dili. Objetivu husi programa ne’e maka atu forma no kapasita
vendedores sira sa ida maka direitu no deveres vendedores sira nian iha sira
nia atividades loron-loron bainhira utiliza facilidades publiku nian. Formasaun
la’o durante loron lima no hetan partisipasaun ativu husi kuaze 70 vendedores
ne’ebe reprezenta husi kada tipu de atividades negosiu. Formasaun,
sensibilzasaun no edukasaun cidadania ne’e mos parte ida husi konstrusaun de
mentalidade ne’ebe MCIA, Gabinete Vice-Ministro halo hamutuk ho UNAME atu hahu eduka
ita nia vendedores sira para iha responsabilidade hadomi, la’os de’it produtus
ne’ebe sira fa’an, maibe mos atu hadomi no kuidadu facilidades publiku ne’ebe
governo harii no konstrui ona.
Nune’e, hare ba atividades
prinsipal hirak ne’ebe temin, liu-liu bainhira konstrusaun fíziku merkadu
Taibessi prontu ona, Ekipa Interministerial hahu muda vendedores sira husi
“merkadu” Hali Laran ba merkadu foun Taibessi, iha loron 7 to’o 10 fulan Julho
tinan 2014. Maske iha problema ida rua maka mosu iha prosesu mudansa laran,
maibe liu husi servisu maka’as no koordenasaun i komunikasaun ne’ebe sólidu
entre Ekipa Interministerial no komprensaun i maturidade ne’ebe maka vendedores
sira iha hodi kumpri mos deklarasaun ne’ebe sira halo iha momentu díalogu nia
laran, konsege duni muda vendedores hotu seim violensia.
D.
Situasaun Atúal
Merkadu Foun Taibessi
Fulan rua liu ona vendedores sira
muda husi “merkadu” Hali Laran ba iha merkadu foun Taibessi. Vendedores sira
oras ne’e aproveita ona espasu hirak ne’ebe maka governu haraik ba sira. Maske
nune’e, governo sei hasoru dezafius barak tebes. Iha vendedores balun kontenti,
apresia no agradese ba esforsu tomak ne’ebe governo halo ona. Iha vendedores
seluk la dun satisfas tamba espasu fa’an fatin ne’ebe maka governu haraik la
tuir sira nia espektasaun. Vendedores balun seluk sei senti triste tamba la
hetan fatin fa’an no oras ne’e dau-dauk sei utiliza hela lona hodi hala’o sira
nia atividades negosiu loron-loron. Governo liu husi Ekipa Interministerial mos
konciente katak sei iha buat barak maka menus, no governo sei kontinua esforsu
atu kompleta buat hirak ne’e hotu.
Maluk le’e na’in sira, oras númeru
vendedores hirak ne’ebe maka utiliza espasu fatin fa’an iha merkadu foun
Taibessi ne’e hamutuk ema 862 vendedores kompostu husi:
·
Restaurante/Warung
ema 20,
·
Faan
Roupa foun ema 181,
·
Faan
obralan (ob) 244,
·
Faan
iha kios 125 no
·
Produtu
local iha 292.
Iha
komplexu Mercado Taibesse iha mos sintina/WC (casa de banho público) hamutuk 38
no fahe ba areas sira nee:
·
Komplexu
Primeira Faze iha 28,
·
Komplexu
ba Segunda Faze iha 2 (provisório)
·
Komplexu
Ikan iha sintina 4
·
Komplexu
naan iha sintina 4
Sintina/WC ka haris fatin hirak
ne’e, la’o de’it oferese ba iha vendedores sira, maibe mos oferese ba ema hotu
ne’ebe hala’o atividades iha area merkadu laran inklui vizitantes sira
(kompradores sira).
Le’e na’in sira, durante fulan
rua resin ona vendedores sira hala’o sira nia atividades negosiu iha merkadu
foun Taibessi. Lós duni katak iha dezafius barak tebes ne’ebe maka vendedores
sira infrenta, hahu husi espasu fa’an fatin ne’ebe maka la tuir espektasaun
to’o iha rendimentu ne’ebe maka menus tebes, inklui pólemika konaba sintina/WC
ne’ebe hetan atensaun maka’as husi publiku.
Maske nune’e, buat hirak ne’e
hotu la’os problema maibe hanesan dezafius ida ba iha entidades hotu,
emprezarius mikro (vendedores) sira no governo atu hamutuk hanoin modelu ida
di’ak liu, oin sa maka bele ultrapasa dezafius hirak ne’e hotu.
E.
Papel Governo
Papel Governo liu husi Ekipa
Interministerial, hatudu ona durante prosesu mudansa vendedores ba iha merkadu
Foun Taibessi. No liga ba iha situasaun ambiente merkadu foun Taibessi ohin
loron, papel governo sei nafatin kontinua vital no importante tebes. Iha
servisu barak ne’ebe maka governu presiza halo hodi nune’e atividades iha
merkadu foun Taibessi bele la’o iha ambiente ida ne’ebe maka di’ak, saudavel,
higieniku no komfortabel ba ema hotu ne’ebe maka hala’o atividades iha merkadu
foun Taibessi. Ko’alia konaba atividades komersial iha merkadu foun Taibessi,
iha ministerio importante rua maka responsabiliza. Ministerio rua ne’e maka
Ministerio Comércio, Indústria e Ambiente (MCIA) no Ministerio Administrasaun
Estatal (MAE), liu husi Jestaun Merkadu.
Ministerio rua refere, idak-idak
hala’o tuir sira nia kna’ar no kompetensia. MCIA liu husi Dirasaun Nacional
Comercio Interno (DNCI) iha papel importante atu bele garante atividades
komersial iha Timor-Leste. Papel hirak DNCI, hakerek na’in bele temin balun
maka hanesan; fo lisensa ba atividades komersial, halo kadastru no vistoria ba
atividades ekónomiku no apoia aktividades ajentes ekonomiku iha setor komersial,
inklui oinsa maka bele mantein ordem iha merkadu laran.
Ministerio Administrasaun
Estatal, liu husi Jestaun Merkadu nia papel hare liu ba oinsa maka bele organiza
no jere aktividades sira iha merkadu laran. Katak, oinsa maka vendedores sira
bele fa’an ho di’ak tuir idak-idak nia fa’an fatin, onestu no kumpri ba
regulamentu governo nian.
Konkluzaun husi kna’ar no
resposanbilidade hotu governo nian maka prinsipalmente, governo foti papel
importante hanesan regulador no fasilitador hodi garante aktividades hotu
vendedores nian la’o bazeia ba lei ne’ebe vigora iha República Demócratica de
Timor-Leste.
F.
Papel UNAME
União Nacional Micro Emprezas
(UNAME) nu’udar organizasaun mikro emprezariu, ne’ebe maka hetan fiar husi
Ekipa Interministerial liu husi Vice-Ministro MCIA. UNAME hetan fiar atu bele hakbi’it,
haforsa no hametin negosiu vendedores/emprezas mikro sira iha merkadu foun
Taibessi liu husi akompanhamentu, akonselliamentu, fo formasaun no treinamentu
inklui hala’o atividades seluk ne’ebe maka bele apoiu ba iha progresu
dezenvolvimentu vendedores/emprezarius mikro sira. Alende ne’e, UNAME mos sei
foti papel seluk nu’udar instituisaun ne’ebe maka sei oferese mikro kreditu
hodi bele fasilita no dezenvolve di’ak liu tan aktividades mikro negosiu iha
area merkadu laran.
UNAME halo ona kontratu servisu
hamutuk ho governo liu MCIA ne’ebe maka reprezenta husi Vice-Ministro Abel da
Costa Freitas Ximenes, iha loron 27 fulan Agostu tinan 2014 liu ba. Maske
nune’e, UNAME hala’o ona sira nia servisu iha merkadu Taibessi hahu kedas iha
inisiu fulan Junho 2014, bainhira Ekipa Interministerial hahu enkontru no
diskute konaba mudansa vendedores husi “Merkadu” Hali Laran.
Tamba sa maka governo fo fiar ba
UNAME? Iha razaun balun ne’ebe maka hakerek na’in bele temin iha ne’e:
1.
UNAME
nu’udar organizasaun mikro emprezarial ne’ebe maka nia serivisu no papel
própriu apoiu dezenvolvimentu emprezas mikro sira iha Timor-Leste.
2.
Membros
UNAME sira maka vendedores hirak ne’ebe fa’an produtu loka, loke kios, tiga
roda, mini restorante no alfayate sira, no grupu seluk ne’ebe hala’o atividades
negosiu ho eskalau ki’ik.
3.
UNAME
iha konhesementu ne’ebe maka di’ak liu konaba karakter vendedores/emprezarius
mikro sira, tamba maioria sira nia membrus mesak vendedores/emprezarius mikro
de’it.
Bazeia ba antesedente ne’ebe
temin, nune’e, MCIA liu husi Vice-Ministro Abel Ximenes hare katak UNAME bele
lori papel ne’ebe ativu i fokus liu tan hodi hala’o sira nia atividades. Liu
husi filosofia Double D (Dúdu & Dáda), Vice-Ministro Abel Ximenes dezafia
UNAME atu bele hatudu dezempenho di’ak liu, nu’udar organizasaun mahon ba
emprezas mikro sira ho objetivu prinsipal atu nei-neik maibe bei-beik hamenus i
halakon dependensia autor emprezas mikro sira ba governo.
Maluk le’e na’in sira, durante
UNAME hahu hala’o atividades iha merkadu Taibessi, atividades lubuk ida maka
sira halo ona. UNAME fo ona formasaun no treinamentu lubuk ida vendedores sira iha
merkadu foun Taibessi. Formasaun no treinamentu ne’ebe maka UNAME fo maka
hanesan; kasir / kaiseru, treinamentu
konaba oinsa halo atendementu ba konsumedores, oinsa organiza produtus sira iha
flat ka fa’an fatin. Iha parte seluk, UNAME mos sensibiliza vendedores sira atu
oinsa iha responsabilidade ba iha fasilidades públiku ne’ebe governu harii no
konstrui ona iha area merkadu laran, hanesan sintina no haris fatin.
Maluk le’e na’in sira, liga ba
sintina no haris fatin, ikus-ikus ne’e sai pólemika ba vendedores balun iha
area merkadu laran no mos ba publiku. Pólimika ne’ebe maka mosu, liga liu ba
iha vendedores sira tenke “selu” entre US $ 0.25 – US $ 0.50, bainhira atu uza
sintina ka haris fatin. Iha oportunidade ida ne’e, hakerek na’in hakarak klarifika
katak seidauk iha baze legal ruma katak vendedores sira tenki selu bainhira ba
utiliza sintina ka haris fatin. Maibe hanesan esplika ona iha leten, katak
UNAME iha inisiativa atu eduka ita nia vendedores sira inklui ema hotu ne’ebe
hala’o atividades iha area merkadu foun Taibessi, nune’e bele iha
responsabilidade ba iha uzus de fasilidades públiku.
Tuir informasaun ne’ebe maka
hakerek na’in rona husi prezidente UNAME, informa katak kaixa (box) ne’ebe
UNAME tau iha kada sintina ka haris fatin ne’e hanesan dalan ida “tuku”
konciensia vendedores no vizitantes sira atu bele hamutuk kuidadu fasilidades
públiku ne’ebe nota bene harii no
konstrui husi osan povu nian rasik. La iha obrigasaun katak, pesoal ne’ebe ba
uza sintina ka haris fatin tenke selu US $ 0.25 – US $ 0.50. Ema idak-idak bele
selu tuir sira nia konciensia rasik, i iha realidade balun mos la selu bainhira
uza sintina no haris fatin. Ba ida ne’e, la iha sansaun ida ne’ebe fó ba sira.
G.
Konkluzaun
Maluk le’e na’in sira,
konstrusaun merkadu foun Taibessi harii no konstrui iha situasaun ida urjensia
ne’ebe maka dada entidades hotu nia hanoin di’ak, kolabarasaun no kontribuisaun
hodi hatu’ur sidade Dili, nu’udar kapital nasaun sai sidade ida ne’ebe mos,
furak no organizadu.
Servisu maka’as ne’ebe maka Ekipa
Interministerial halo, ne’ebe hetan mos apoiu maksimu husi autoridade local
sira (Administrador Sub-Distrito Vera Cruz no Na’in Feto, chefe do suco Lahane
Oriental no nia Chefe Aldea sira), inklui Konsellu Veteranus Distrito Dili no
kolabarasaun ne’ebe di’ak tebes husi vendedores sira hotu, ikus prosesu mudansa
vendedores husi “Merkadu” Hali Laran no fatin seluk ba merkadu foun Taibessi
la’o di’ak no susesu.
Maske nune’e, Ekipa
Interministerial mos konsiente katak kondisaun mínimu ne’ebe prepara ona hodi
dignifika vendedores sira, seidauk bele satisfas vendedores hotu. Foin
vendedores 862 maka hetan fatin fa’an no sei iha mais ou menus rihun rua resin
maka seidauk hetan fatin. Ba kestoens ida ne’e, Ekipa Interministerial sei
kontinua nia servisu ba konstrusaun merkadu faze da-rua nian. Vendedores hirak
iha merkadu foun Taibessi ne’e mos fahe ba fokus grup 8 hanesan;
·
Restaurante/Warung
ema 20,
·
Faan
Roupa foun ema 181,
·
Faan
obralan (ob) 244,
·
Faan
iha kios 125 no
·
Produtu
local iha 292.
Atu bele eleva liu tan atividades
negosiu vendedores sira nian iha merkadu foun Taibessi, nune’e, governo liu
husi MCIA ne’ebe reprezenta husi Vice-Ministro Abel Ximenes “Dúdu” UNAME atu
bele foti papel no responsabilidade ativu liu tan hodi hakbi’it, haburas no
hametin atividades negosiu vendedores no emprezas mikro sira, liu husi dalan
akompanhamentu, akonselliamentu, formasaun, kapasitasaun, treinamentu,
sensibilizasaun no apoiu mikro kreditu ba vendedores sira.
Maluk le’e na’in sira, merkadu
foun Taibessi, maske harii iha situasaun ida urjensia nia laran, maibe iha
futuru bele sai modelu ba merkadu hotu iha Timor-Leste laran tomak. Tebes duni
katak sei iha dezafius barak lós, tamba buat balun ne’ebe maka governo harii no
konstrui ona seidauk satifas tuir ema barak nia espektativa. Maibe, buat
importante liu maka ita hahu organiza, hodi buka hatu’ur merkadu tuir nia
fungsaun lo-los.
Merkadu Taibessi bele sai hanesan
ezemplu ida ne’ebe di’ak no bele sai modelu ba merkadu hotu iha Timor-Leste
laran tomak. Ita hotu iha esperansa katak, merkadu Taibessi, loron ida sai duni
central market ida ne’ebe la’os de’it
ofereses produtus no necesidades bazikas oin-oin ba komunidade sira, maibe bele
sai mos hanesan sentru ba familia no trabalhadores sira hotu atu pasa tempu
hodi husik kolen servisu nian.
Ikus liu, molok atu taka artigu
ida ne’e, hakerek na’in konvida entidades hotu atu hamosu perspektiva foun,
muda mind set ne’ebe durante ne’ebe
merkadu tradisional sira hanesan fatin ida kumuh ba merkadu ida ne’ebe mos,
saudavel no higyeniku. Governo mesak sei la bele rezolve buat ida, presiza
kontribuisaun husi entidades hotu; seitor privadu, NGO’s, Parlamento Nacional,
asosiasaun emprezarial sira, akademiku/intelektual, igreja, no liu-liu
vendedores sira. Bainhira ita hotu hamutuk, ita iha esperansa katak hanoin
negativu sira ne’ebe maka durante ne’e “belit” ba iha merkadu tradisional,
nei-neik maibe bei-beik sei lakon no mosu fali merkadu tradisional modernu no
produtivu. Ita hotu hein katak loron ida sei mosu emprezarius bo’ot sira
Timor-Leste nian husi merkadu foun Taibessi. Obrigado
NB. Artigu ida
ne’e la reprezenta Instituisaun no organizasaun ruma, maibe bazeia ba opiniaun privadu no konhesementu ne’ebe
maka HAKEREK NA’IN iha.