ATU HASA’E KRESCIMENTU EKONÓMIA
(Sa Ida Maka Timor-Leste Nu’udar Nasaun
Presiza Halo?)
Hakerek Na’in; António JC da Cunha
(Observador
Dezenvovlimentu Emprezas Mikro no Ki’ik
Atual
Assessor iha Gabinete Vice-Ministro MCIA)
E-Mail: zecunha_bcu@yahoo.com
A. Lia Makloke
Vizaun
prinsipal husi Plano Estrategico de Desenvolvimento Nacional (PEDN) 2011 –
2030, maka atu hasa’e kualidade moris povu timorenses tomak husi mukit no ki’ak
ba iha nivel moris ho rendimentu medio-Alto. Ida ne’e signifika katak, iha
2030, rendimentu per kapita povu
timorenses maka entre US$ 3,946.00 to’o US$ 12,195.00. Ida ne’e atu hateten mos
katak, povu Timor-Leste presiza moris iha nivel krescimentu ekonómia ne’ebe às.
Atu
bele atinji vizaun bo’ot ida ne’e, maka presiza tebes duni estabelese atividades
ekonómia naun petrolifera ida sustentavel no diversifikada. Ida ne’e atu fo
hanoin mos katak, entidades hotu Timor-Leste nian, liu-liu setór estatal/publiku,
setór kooperativa no setór privadu presiza hanoin alternative seluk no la lika
ona depende demais ba receitas husi petroleo nian, maibe buka atu halo
ekspansaun ba atividades setór ekonómia sira seluk, liu husi modernizasaun
setór Agricola, fortifikasaun setór turismu, hasa’e kualidade atividades setór
privadu no industrias nacionais, i nei-neik maibe bei-beik, dezenvolve
kualidade emprezas mikro no ki’ik timorenses sira nian.
Maluk
le’e na’in sira, artigu opiniaun ida ne’e, hakerek na’in sei foka liu ba iha sa
ida maka Timor-Leste nu’udar nasaun presiza halo atu bele hasa’e krescimentu
ekonómia nasional.
B. Definisaun Krescimentu Ekonómia.
krescimentu
ekonómia tuir ensiklopedia livre katak prosesu mudansa kondisaun ekonómia
nasaun ida nian ne’ebe iha sustentabilidade hodi atinji metas ne’ebe maka di’ak
liu durante periodu ruma.
Krescimentu
ekonómia nu’udar sasukat ida prinsipal no importante tebes hodi avalia nivel
moris povu iha nasaun sira mundu ne’e. Liu husi krescimentu ekonómia, ita bele
sukat, karik nasaun ida bele tama iha kategoria nasaun avansadu (nasaun 1o
mundu), nasaun dezenvolvidu ka komesa avansadu (nasaun 2o mundu) ka
nasaun ki’ik/ sub-dezenvolvidu (nasaun 3o mundu).
Estados
Unidos da America, Japaõ, Alemanha, nu’udar ezemplu nasaun tolu ne’ebe tama iha
kategoria nasaun avansadu sira (nasaun 1o mundu) i Xina, India no
Singapura nu’udar ezemplu nasaun tolu ne’ebe tama iha nasaun dezenvolvidu ka
komesa avansadu (nasaun 20 mundu).
Tuir
matenek na’in balun, ne’ebe maka hakerek na’in sita, hateten katak, krescimentu
ekonómia nasaun ida nian ne’e influensia husi variabel hirak hanesan; Gross National Product (GNP), konfiansa ba dezempenhu governo no sistema
pólitika, nivel pobreza (ema ki’ak), no nivel krescimentu ba populasaun. No
ba Timor-Leste, tuir Diresaun Nacional Politika Ekonómia, Diresaun Jeral
Finansa Estado, Ministerio de Finanças (Fevereiro 2013) nian katak krescimentu
ekonómia determina husi faktores sira hanesan; Investimentu Fízika/Stok Kapital, Kapital Humanu, no Total Fator Produtividades.
Tuir
mai hakerek na’in hakarak atu halo analiza simples ida konaba oinsa maka atu
hasa’e krescimentu ekonómia nasional bazeia ba iha variabel no indikadores
determinante ne’ebe maka iha bazeia
ba Gross National Product (GNP), konfiansa ba dezempenhu governo no sistema
pólitika, nivel pobreza (ema ki’ak), no nivel krescimentu ba populasaun.;
Gross National Product (GNP).
Gross
National Product ka Produtu Nacional Bruto (PNB) inklui valor produtus iha
forma bens no serviços ne’ebe maka
produs husi populasaun nasaun ida (nacional) durante tinan ida, inklui
produsaun bens e serviços ne’ebe
produs husi sidadaun nasional ne’ebe hela iha rai li’ur, maibe la inklui
produsaun ne’ebe maka emprezas estrangeira hala’o iha area nasaun refere. Iha
artigu ida ne’e, hakerek na’in sei hare ba iha Gross Domestic Product (GDP)
Timor-Leste.
Tuir
livro Timor-Leste National Accounts 2004-2010 ne’ebe produs husi Ministerio de
Finanças, hakerek katak periodu tinan 2010, Gross
National Income (GNI) US $ 3,167, kompostu husi oil sector US $ 2,110 ka
67% no non-oil sector US $ 1,057 ka
33%. Bainhira ita hare fali iha GDP
Timor-Leste, jeralmente, ekonómia Timor-Leste iha 4, 130, kompostu husi oil sector US $ 3, 2555 ka 79% no non-oil sector US $ 875 ka 21%. Dadus ida ne’e atu hateten mai ita
katak, Timor-Leste to’o ohin loron sei depende maka’as tebes iha receitas husi petróleu
(mina & gas).
Tuir
dadus husi index mundi hatudu katak GDP Timor-Leste hahu husi 2011 to’o 2013
sempre deminui (tu’un). GDP 2011 iha 12%, GDP 2012 iha 8,3% no GDP 2013 iha
8,1%, no bazeia ba dadus husi Asian Development Bank (ADB) krescimentu GDP sa’e
fali ba iha 8,5% iha Abril 2014. Dadus husi index mundi no ADB ne’e, la iha
separasaun konaba oil sector no non-oil sector. Maske nune’e, hakerek
na’in hakarak sita ba le’e na’in sira hotu katak, entidades hotu iha
Timor-Leste, liu-liu governo presiza duni ona buka alternativa ekonómika seluk
hodi hasa’e krescimentu ekonómia Timor-Leste.
Konfiansa ba Dezempenho Governo no konfiansa
pólitika.
Konfiansa
ba iha dezempenho governo no konfiansa pólitika, nu’udar fatór determinante ida
ba iha krescimentu ekonómia nasional. Liga ba iha kontekstu Timor-Leste ohin
loron, V Governo Konstitusional estabelese husi partidu tolu ne’ebe maka hetan
asentu iha parlamentu hanesan CNRT, PD, no Frente-Mundança, hodi forma Governo
Bloku Koligasaun.
Tinan
rua liu ona V Governo Konstitusional servi nasaun doben RDTL. Iha progresu balun ne’ebe maka povu senti
dau-dauk ona, maske ita mos konsiente katak iha buat barak maka seidauk los.
Durante tinan rua nia laran, hakerek na’in observa katak publiku, liu-liu NGO’s
no partidu opoziasaun FRETILIN fo notas mean ba iha dezempenho governo bloku
koligasaun. Iha jornal nasional sira (22/10/2014) deputada husi Bankada
FRETILIN Sr. Estanislau Aleixo da Silva katak orsamentu OJE kuaze tinan
6,571,895,409 la fo impaktu ba iha dezenvolvimentu ekonómia iha rai laran.
Dezenvolvimentu iha Timor-Leste ne’ebe maka sei la’o nei-neik tebes, sai
hanesan preukupasaun bo’ot ba povu tomak hodi hamosu dúvidas atu atinji metas
2030 nian.
Maske
nune’e, hakerek na’in konsiente katak povu maioria sei iha konfiansa pólitika
ba Bloku Koligasaun no kontinua tau fiar nafatin ba V Governo Konstitusional
atu hadi’ak krescimentu ekonómia iha Timor-Leste. Maske iha fulan hirak liu ba,
isu sira konaba rezignasaun Primeiro Ministro Xanana Gusmão no remodelasaun
maka’as tebes, maibe bloku koligasaun kontinua metin nafatin hodi servisu
hamutuk dezenvolve ekonómia iha nasaun doben ida ne’e.
Nivel Pobreza
Relatoriu
husi Global Hunger Index (GHI) ne’ebe
hatu’ur Timor-Leste nu’udar nasaun ne’ebe maka nia povu hamlaha, i númeru povu
mukit no ki’ak ne’ebe nia porsentazem to’o 41%, sai hanesan sasukat ida ne’ebe
maka hatudu katak nivel pobreza ka ema ki’ak iha Timor-Leste sei ás tebes.
Tuir
hanoin husi matenek na’in balun, hateten katak povu kbi’it laek bele fahe ba
kategoria tolu (3) maka hanesan; mukit, ki’ak no atu ki’ak. Mukit katak
populasaun hirak ne’ebe moris iha linha pobreza nia okos no susar tebes atu
hetan rendimentu hodi sustenta sira nia moris loron-loron. Ki’ak katak
populasaun hirak ne’ebe hetan ona rendimentu, maibe rendimentu ne’ebe sira
hetan la to’o hodi utiliza ba sira nia atividades loron-loron. No besik atu
ki’ak katak populasaun hirak ne’ebe hetan rendimentu ona, maibe rendimentu
ne’ebe sira hetan natón para hodi hán de’it.
Tuir
dadus husi Timor-Leste Labour Force
Survey 2010 (TLLFS) hatudu katak fontes rendimentu ba uma kain sira iha
Timor-Leste ne’e 51% husi atividades agrikultura no peska. Mais ou menus 64%
populasaun iha uma kain nia rendimentu / salariu menus husi US $ 200 (Dollar
Americano Atus Rua) kada fulan. Husi 64% populasaun, iha uma kain hamutuk 23%
populasaun nia rendimentu/salariu menus US $ 50 (Dollar Americano Lima Nolu).
Hanesan ita hotu hatene ona, atividades ne’ebe
maka hala’o husi agrikultor no peskador sira barak liu maka hodi ba konsumu
rasik ou ho liafuan seluk ita temin dehan atividades subsistensia. Nune’e,
entidades hotu Timor-Leste nian presiza servisu maka’as hodi bele atinji metas
2030, katak krescimentu ekonómia per kapita povu timorenses sei to’o iha nivel
mediu-alto.
Nivel Krescimentu
Populasaun
Nivel krescimentu populasaun Timor-Leste husi
tinan ba tinan sempre aumenta hela de’it. Tuir dadus husi Banku Mundial Asia Leste nian
no Pacific Economic hakerek katak
total populasaun to’o iha Abril 2014 ne’e hamutuk 1,2 miliaun, ho nivel
agregadu krescimentu populasaun porsentu 2.9 (2.9%). Bazeia ba Diresaun
Nacional Estatistica husi Ministerio das Finanças iha livro Timor-Leste em
Númeru liu husi projeksaun populasaun hatudu katak iha tinan 2010 populasaun
Timor-Leste iha 1,066,409, ne’ebe maka tinan-tinan númeru populsaun sempre
aumenta entre 2.9% to’o 3.0%. Tuir dadus husi census ne’e mos hatudu katak,
númeru populasaun ho idade entre tinan 0 to’o tinan 15 maka porsentu bo’ot liu hotu ho nia
porsentazem hamutuk 44,8% ka 515.203 populsoens.
Krescimentu populasaun liga ba iha krescimentu
ekonómia, sai hanesan forsa de trabalho ida ne’ebe maka bele kontribui maka’as
hodi servisu ba iha dezenvolvimentu ekonómia nasaun ida nian. Tuir dadus husi Timor-Leste Labour Force Survey 2010
(TLLFS 2010) hatudu katak populasaun
ne’ebe maka nia idade tinan 15 ba leten bazeia ba census 2010 hamutuk 627,000.
Husi total populasaun ne’e, fahe ba parte rua maka forsa de trabalho (labour force) iha 262,000 no sira ne’ebe
la ativu iha 366,000. Forsa de trabalho fahe fali ba parte rua, hirak ne’ebe
servisu iha 252,000 no hirak ne’ebe la hetan servisu iha 9,000. Hirak ne’ebe
maka servisu ne’e maioria tuir dadus TLLFS 2010 nu’udar agrikultor no peskador
51%. No iha dadus ikus Setembro 2014, DNE ministerio finansas relata katak
númeru dezempregu iha Timor-Leste oras ne’e sa’e ona ba iha 16 mil populasoens.
Bazeia ba dadus ne’e, hatudu katak forsa de
trabalho Timor-Leste sei menus tebes, nune’e presiza iha alternativa kampu de
servisu hodi bele akumula hotu idade produtivu timorenses nian.
3.
Sa ida Maka Timor-Leste nu’udar Nasaun presiza halo?
Bazeia
ba konstituisaun Republica Democratica de Timor-Leste artigu 138 hateten katak
Timor-Leste iha orgaun tolu maka nu’udar autor prinsipal ba dezenvolvimentu
ekonómia nasional, maka hanesan Setór
Publico (governo), setór privado, no setór kooperativa. Atu bele hasa’e
krescimentu ekonómia iha nasaun doben ida ne’e, presiza iha dezempeñu ne’ebe
maka di’ak husi orgaun prinsipal tolu ne’ebe refere. Maluk le’e na’in sira, mai
ita hare hamutuk tók sa ida maka setór publiku, setór privado, no setór
kooperativa presiza halo;
Setór Publiku.
Iha
kontekstu dezenvolvimentu ekonómia Timor-Leste ohin loron, setór públiku hatudu
papel ne’ebe importante tebes iha prosesu hotu krescimentu ekonómia nasaun
nian. Iha dékade ikus Timor-Leste nia ukun an ne’e, setór públiku maka sai nu’udar
autor prinsipal. Dezenvolvimentu infrastrutura bazika hanesan estradas, pontes
no elektrisidades ne’ebe hala’o husi Ministerio das Obras Publica,
dezenvolvimentu ekonómia komunitaria ne’ebe hala’o husi Ministerio Comércio,
Indústria e Ambiente, no dezenvolvimentu kapital humanu ne’ebe hala’o husi
Ministerio da Edukasaun. Maske nune’e, dezenvolvimentu ne’ebe maka ohin loron
la’o dau-dauk, seidauk atinji metas ne’ebe ita hotu hakarak katak povu nia
moris di’ak.
Fontes
orsamentu ne’ebe maka governo iha, sei depende maka’as tebes Orsamentu Jeral
Estadu, ne’ebe maka 95% sei foti husi receitas petroleum nian (3%) no iha 5%
de’it maka mai husi receitas non petroliferu. Iha tinan rua ikus ne’e, ita hare
dezenvolvimentu infrastrutura, ekonomia no edukasaun la’o maka’as tebes. Maibe
buat hirak ne’e hotu seidauk bele responde necesidades povu timorenses sira
hotu.
Nune’e,
sa ida maka setór publiku presiza halo?
1.
Fokus ba obras servisu tuir
kompetensia membrus do governo idak-idak ne’ebe maka deside ona iha konsellu
ministro bazeia ba dekretu lei N0. 41/2012. Bazeia ba indikadores
ne’ebe maka hakerek na’in esplika uluk ona, pontu ida hatudu katak, dezempenho
governo sei ki’ik tebes atu bele atinji metas ba moris di’ak povu nian. Hakerek
na’in hare no observa katak kauza hirak ne’e bele mosu tamba dala ruma
governante sira servisu ultrapasa tiha kompetensia ne’ebe maka sira iha.
2.
Had’ia linha koordenasaun no
komunikasaun entre linha ministerial. Koordenasaun no komunikasaun entre linha
ministerial presiza tebes duni atu hadi’a di’ak liu tán. Durante ne’e ita hotu
bele hare no senti katak linha koordenasaun no komunikasaun entre ministerio
relevantes la dún la’o di’ak. Hakerek na’in nia hare no observasaun katak dala
barak entre ministerio ida ho ministerio hanesan halo fali kompetisaun ba malu.
Katak ministerio ida ne’ebe maka nia ezekusaun bo’ot liu.
3.
Servisu ba iha interese no nesesidade
povu nian, la’os ba interese no nesesidade partidaria ka grupu nian. Governante
sira hotu, hanesan le’e na’in sira hatene ona, nia atensedentes mai husi partidu
pólitiku. Sai ona segredu publiku katak, governante barak fo prioridade bo’ot
liu sira nia grupu partidaria, duke ba publiku em jeral. Apoiu neebe governo
haraik liu husi subvensoens publika, ita bele temin 60% ba kolegas no amigus
grupus partidaria no 40% de’it maka povu ne’ebe necesitadu duni.
4.
Estabelese leis no regulamentus ne’ebe
maka kria ambitu de kompetividades no justu ba entidades hotu timorenses nian,
nune’e bele kontribui ba iha krescimentu dezenvovlimentu ekonómia nasional.
5.
Haburas prinsipiu Double D ka Dúdu no
Dáda. Ida ne’e atu hateten katak governo presiza dúdu no dada emprezas no
kooperativa hirak ne’ebe maka iha kapasidade no prospero di’ak iha futuru.
6.
Haraik dalan ne’ebe bo’ot liu tan ba
setór privadu, emprezas mikro no emprezas ki’ik, inklui setór kooperativa
Timor-Leste tuir prinsipiu profesionalismu, hodi hola parte ativu iha prosesu
dezenvolvimentu nasional. Governo presiza hanoin ona atu fó oportunidade ba
setor privadu no kooperativa, iha aktividades ekonómika ne’ebe dala barak nia
jestaun bainhira hala’o husi parte governo la hatudu efisiensia no efikasia.
Governo presiza onéstu ho limitasaun kapasidade ne’ebe iha. Iha kontekstu
dezenvolvimentu ekonómia nasional ne’e, hakerek na’in prefere liu atu governo
bele fo oportunidade ne’ebe bo’ot liu ba autor industrial, komersial, emprezas
mikro no emprezas ki’ik Timor-Leste.
Setór Privadu
Prezensa
Câmara Comércio Industria Timor-Leste (CCI-TL) iha tinan lima ikus ne’e, hatudu
duni sira nia papel ne’ebe importante no ativu nu’udar parseiru prinsipal
governo nian. Maske nune’e, hanesan setór publiku, setór privadu Timor-Leste
mos seidauk hatudu dezempenhu ne’ebe maka postivu iha prosesu dezenvolvimentu
ekonómia nasional.
Maluk
le’e na’in sira, dezempenhu setór privadu Timor-Leste menus tebes, tamba
maioria husi emprezariu nasional sira halai liu iha area konstrusaun civil
(fíziku). Ida ne’e signifika mos katak, setór privadu Timor-Leste maioria sei
hein liu projectu fíziku ne’ebe maka (sei) oferese husi governo. To’o ohin
loron ita seidauk hare esforsu tomak seitor privadu Timor-Leste liu husi CCI-TL
hodi dezenvolve atividades industrial, komersial, emprezas mikro no emprezas
ki’ik Timor-Leste. nune’e, atu bele kontribui ba dezenvolvimentu ekonómia
nasional, nune’e buat ne’ebe setór privadu Timor-Leste presiza halo maka
hanesan tuir mai;
1.
Muda mentalidade dependensia ba
independensia (indo = mandiri/berdikari), liu-liu halakon dependensia ba iha
projectu fíziku husi governo.
2.
Fokus ba aktividades ekonómika hirak
ne’ebe bele garante sustentabilidade ekonómika hanesan; atividades industrial, komersial, emprezas mikro no emprezas ki’ik.
3.
Haburas karakter empreendedorismu
nu’udar prinsipiu prinsipal husi autor industrial, komersial emprezas mikro no
emprezask ki’ik timorenses hotu.
4.
Presiza kria diversifikasaun ba
atividades emprezarial ne’ebe maka bele garante sustentabilidae ekonómika husi
autor emprezas hirak ne’e rasik.
5.
Autor emprezas (setór privadu)
timorenses presiza tebes konsolida an intermus de organizasaun, administrasaun
no jestaun.
6.
Kria no haraik oportunidade empregu ba
povu timorenses tomak. Tuir dadus ne’ebe registu iha Diresaun Nacional Komérsiu
Internu, hatudu katak númeru emprezas ne’ebe maka oras ne’e iha mais ou menu onze mil ital. ida ne’e nu’udar forsa bo’ot ida, ne’ebe maka bele absorve
hotu forsa trabalho sira iha Timor-Leste. Se ita bazeia ba iha dadus dezempregu
16 mil ne’ebe iha, maka karik onze mil
ital emprezas ne’e haraik servisu ba mínimu forsa de trabalho na’in rua,
maka bele akumula hotu ona (11.000*2=22.000). se karik, forsa trabalho ne’ebe
iha bele akumula hotu husi emprezas ne’ebe eziste, hakerek na’in fiar tebes
katak sei bele fó kontribuisaun ne’ebe maksímu ba iha krescimentu ekonómia
Timor-Leste nian.
Setór Kooperativa
Iha
tinan rua (2) ikus ne’e, setór kooperativa Timor-Leste hatudu progresu ne’ebe
positivu tebes. Tuir dadus husi Gabinete Vice-Ministro MCIA no Diresaun
Nacional Cooperativa, Micro e Pequenas Empresas hatudu katak oras ne’e númeru
kooperativa iha Timor-Leste atinji ona 152, ne’ebe kompostu husi kooperativa Terceira grau ka Confederação Nacional
das Cooperativa de Timor-Leste iha ida, kooperativa Segundo grau ka Federasaun Nasional Kooperativa iha 4, maka hanesan
Federasaun Kooperativa Peska Atauro, Federasaun Kooperativa Multisektoral
Liquiça, Federesaun Kooperativa Agricola (C-SALT) no Federasaun Kooperativa
Kreditu Hanai Malu i kooperativa primeiro
grau iha 147.
Kooperativa
nu’udar klibur husi mínimu ema na’in 15 ne’ebe maka iha hanoin no interese
hanesan halibur hamutuk hodi hala’o atividades ekonómika. Oras ne’e, iha
Timor-Leste, kooperativa kreditu ne’ebe domina husi Credit Union maka barak liu iha Timor-Leste. atividades prinsipal
husi CU maka rai no impresta osan. Maske nune’e, kontribuisaun CU ba iha
krescimentu ekonómia nasional ita seidauk hare hetan. Kooperativa sira seluk
hanesan; Agricola, peska, multisektoral no sira seluk foin maka hahu hakbi’it
sira nia an. Prezensa husi federasaun kooperativa ne’ebe iha, sei kontribui
maka’as liu ba iha progresu kooperativa primeiro
grau sira, nune’e ikus mai bele hasa’e krescimentu ekonómia iha rai laran.
Nune’e, atu hasa’e krescimentu ekonómia iha rai laran (Timor-Lestse), sa ida
maka setór kooperativa presiza halo?
1.
Kooperativa Timor-Leste presiza sai
lalais husi situasaun inferior ne’ebe durante ne’e metin iha sira nia lét.
2.
Kooperativa presiza konsolida an
intermus de organizasaun, administrasaun no jestaun.
3.
Kooperativista sira presiza hanoin atu
kria atividades negosiu nu’udar parte ida husi atividades kooperativa.
Signifika katak presiza iha diversifikasaun de atividades.
4.
Kooperativa presiza ona kuda espiritu
empreendedorismu iha kakutak membrus idak-idak.
5.
Kooperativista sira presiza garante
nafatin neutralidade, independensia no sustentabilidade. Signifika katak
kooperativista sira la bele lori kooperativa nu’udar organizasaun ba iha
intereses partidu pólitiku.
Nu’udar
klibur husi ema kbi’it laek sira, kooperativa iha duni papel ida prinsipal no
importante tebes hodi hamenus ou se bele halakon mukit no ki’ak iha
Timor-Leste.
Konkluzaun
Plano Estrategico de Desenvolvimento
Nacional 2011-2030 (PEDN) sai hanesan metás prinsipal ba autor ekonómiku hotu
hodi atinji krescimentu per kapita mediu-alto (US$ 3,946.00 to’o US$ 12,195.00).
Atu bele atinji metas hirak ne’e hotu, maka presiza iha atensaun ne’ebe maka’as
ba variabel no indikadores hirak hanesan, hasa’e GDP no GNI per kapita, hadi’a
dezempenho governo no konfiansa pólitika, hatu’un númeru probeza ka ema ki’ak,
no fortifika kualidade krescimentu populasaun timorenses.
Nune’e, autor prinsipal
dezenvolvimentu ekonómia nasional ne’ebe tutela ba orgaun vital tolu hanesan;
setór publiku, setór privadu no setór kooperativa presiza tebes fo liman ba
malu liu husi parseria, ne’ebe maka hametin husi koordenasaun no komunikasaun
ne’ebe sólidu.
Setór publiku presiza servisu tuir
tarefas servisu ne’ebe deside ona iha konsellu ministro bazeia ba dekretu lei
41/2012. Setór privadu no kooperativa Timor-Leste presiza tebes ona atu
konsolida an intermus de organizasaun, administrasaun no jestaun. Atu taka
artigu ida ne’e, hakerek na’in sei hato’o lia fuan murak ne’ebe maka ema
matenek na’in sira sempre hateten
nu’udar refeksaun ba ita hotu “ O
SEI KU’U SA IDA MAKA O KÚDA”.
NB.
Artigu ida ne’e nu’udar opiniaun privadu no la reprezenta instituisaun ruma.