JANELA CIENSIA

OPINI (18) EDUKASAUN (14) DESPORTO (13) EKONOMIA (13) Poema (11) POLITICA (10) HISTORIA (4)

31 December 2014

RE-ESTRUTURASAUN V GOVERNO RDTL



Hafoin tinan rua liu (Agostu 2012 - Dezembro 2014), Primeiro Ministro da RDTL Kay Rala Xanana Gusmao promete dala ida tan hodi halo Re-estruturasaun ba iha V Governo Konstitusional ne'ebe maka nia lidera. Iha mensagem taka tinan 2014 nian, PM Xanana hato'o deskulpa ba membros do governo sira hotu ne'ebe karik sei tama iha lista re-estruturasaun ne'e. Nune'e mos liafuan hanesan, hato'o ba iha Bloku Koligasaun, Partido CNRT, PD, no Frenti-Mudansa.
Tuir informasaun ne'ebe maka espalha iha media sira, katak iha fulan Fevereiro tinan 2015 PM Xanana sei anunsia sai konaba Re-estruturasaun ba V Governo Konstitusional. Publiku hahu halo espekulasaun desde inisiu tinan 2014, konaba se-se (membros do governo) maka sei tama iha lista re-estruturasaun ne'e.
Membru governo balun ne'ebe maka durante ne'e, sente katak sira mos tama iha lista re-estruturasaun, balun hahu ona halo despedida no seluk hein de'it desizaun ne'ebe maka PM Xanana sei foti.
Hanesan publiku tomak hatene ona, no sociedade sivil i partido opozisaun FRETILIN sempre levanta katak dezempenha ne'ebe hatudu husi V Governo Konstitusional la valor ne'ebe positivo hodi influensia povu Timor-Leste ba sira nia moris di'ak. Ida ne'e atu hateten katak, dezempenha V Governo Konstitusional ne'e iha valor mean.
Maske nune'e, buat ne'ebe importante liu husi re-estruturasaun ne'e maka bele lori mudansa ne'ebe positivu hodi influensia moris di'ak povu nian. Ita hotu hein katak membros governo hirak ne'ebe maka sei hetan konfiansa husi PM Xanana nu'uda ema ne'ebe maka iha kapasidade, matenek no badaen iha area ne'ebe maka nia asume ba. 
Lista membro governo hirak ne'ebe kona re-estruturasaun oras ne'e iha hotu ona. PM Xanana hein de'it oras no tempu ne'ebe maka los i certu hodi anunsia sai naran sira nee. Karik iha inisiu ou mediu fulan Janeiro tinan 2015 nian. Tuir informasaun, katak membrus do governo sira sei ko'a to'o metade, katak entre 20 to'o 25. Pozisaun sira hanesan, Vice-Ministro no Secretario de Estado sira maka sei sai alvu barak liu iha desizaun re-estruturasaun ne'e. Ida ne'e signifika katak, Vice-Ministro no Secretario de Estado barak maka sei lakon. Membrus governo foun balun sei tama, no balun mos sei troka fali pozisaun deit.

Loron Ikus 2014


Ohin loron ne'e...hau mesak tur horik iha hau toba fatin;
hamaluk hau doben ne'ebe luta hasoru moras ne'ebe nia senti;
Ohin loron ne'e...loron ikus iha tinan 2014 nian;

Tinan ne'ebe naruk, no nakonu ho aitarak iha ami nia moris;
Tinan ne'ebe fo lisaun barak mai ami atu aprende;
No arepende ba buat hotu ne'ebe ami halo no la di'ak;

Ohin loron ne'e...loron ikus nian iha tinan 2014;
ami nunka lakon esperansa ba moris di'ak no ksolok neebe ami sei hetan;
ami sempre fiar...maske lian barak maka la fiar;
ami sempre iha esperansa....maske ema balun lakon esperansa. by Ze

23 December 2014

TIMOR-LESTE YOUNG LEADER TRAINING IN OKINAWA

RELATORIO

JICA YOUNG LEADERS TRAINING PROGRAM
FOR TIMOR-LESTE SMALL AND 
MEDIUM ENTERPRISES DEVELOPMENT AND TOURISM COURSE


OKINAWA-JAPAN


16 NOVEMBRO 2014
TO’O
04 DEZEMBRO 2014

A. Lia Makloke
Durante semana rua ho balun, hahu husi loron 16 Novembro to’o loron 04 Dezembro tinan 2014, Japan Agency International Cooperation (JICA) servisu hamutuk ho governo Timor-Leste haruka timorenses na’in sanulu resin sia (19) husi linha ministerio nomos Organizasaun Naun Governamental (ONG) inklui setór privadu (CCI-TL) hodi partisipa treinamentu iha Okinawa-Japan. Objetivu prinsipal husi treinamentu ne’e maka konaba The Young Leaders Training Program for Timor-Leste Small and Medium Enterprises Development and Promotion Course.
Linha ministerio/Instituisaun ne’ebe maka partisipa iha treinamentu ne’e maka;
1. Ministerio Comércio, Indústria e Ambiente ema na’in 6;
2. Ministerio Turismo ema na’in 4;
3. Secretario de Estado Para o Apoio e Promoção Sector Privado ema na’in 3;
4. Secretario de Estado Para a Politica de Formação Professional e Emprego ema na’in 2;
5. ONG Belun ema na’in 2;
6. ONG Emprezas Di’ak ema na’in 1;
7. CCI-TL ema na’in 1.

Fokus prinsipal husi treinamentu ne’e, ko’alia liu konaba dezenvolvimentu emprezas ki’ik no medium i atividades turismu iha ne’ebe maka la’o ilha ka prefecture Okinawa nian. Treinamentu ne’e rasik hala’o iha JICA Okinawa International Center (OIC) ne’ebe maka organiza husi OPAC (Okinawa Peace and Assistance Center). Atividades hirak ne’ebe hala’o iha treinamentu nia laran maka hanesan simu materia konaba lala’ok atividades emprezas ki’ik no medium inklui turismu no kooperativa agrikultura i hala’o mos observasaun ba fatin importante sira relasiona ho material ne’ebe simu.

Treinamentu konaba The Young Leaders Training Program for Timor-Leste Small and Medium Enterprises Development and Promotion Course ne’e, fo duni vantajem ne’ebe bo’ot tebes ba partisipantes hotu. Iha lisaun lubuk ida ne’ebe maka partisipantes sira aprende no hetan i sai hanesan referensia ida ne’ebe nia valor bo’ot tebes hodi dezenvolve Timor-Leste, liu-liu area emprezarial (mikro, ki’ik no medium) inklui setór turismu iha futuru.

B. Partisipantes The Young Leaders Training Program
  1. Antoninho dos Santos Oliveira MCIA Promoção e Marketing
  2. Juviel da Costa Rangel MCIA Comercio Interno
  3. Adelina de Jesus Ramos MCIA Comercio Externo
  4. Juvelino Gomes Bianco de Araujo MCIA Cooperativa, Micro e Pequenas Empresas
  5. Nelson Seixas MCIA Gabinete Vice-Ministro
  6. António José Castro da Cunha MCIA Gabinete Vice-Ministro
  7. Virginia de Jesus da Silva Secretaria de Estado Arte e Cultura -
  8. Odhavia dos Santos Secretaria de Estado Arte e Cultura -
  9. Matias Mascharenha M. Turismo -
  10. Josefina da Costa Ximenes M. Turismo -
  11. Jose Luis de Gonzaga Soares SEAPRI -
  12. Nivia Pacheco SEAPRI -
  13. Lurdes de Deus Marques SEAPRI IADE
  14. Suzana Monteiro SEPFOPE Centro Formasaun
  15. Miguel Pacheco SEPFOPE -
  16. Nuno Trindade CCI-TL -
  17. Eugenia Alves de Jesus NGO Belun -
  18. Angelina Gusmão NGO Belun -
  19. Joana Gusmão NGO Empreza DIAK -
C. Atividades.
Atividades sira ne’ebe hala’o durante treinamentu iha Okinawa maka hanesan tuir mai;
1. Hetan Materia. Durante treinamentu, partisipantes sira simu materia barak tebes. materia hirak ne’ebe maka simu, jeralmente ko’alia konaba atividades ekonomika iha Okinawa. Materia hirak ne’ebe hetan durante treinamentu maka hanesan;
a) Rekonstruksaun Okinawa Post-Funu;
b) Apoio financeira ba UKM ka emprezas ki’ik no medium iha Okinawa;
c) Oinsa halo proposta financeira ida simples no di’ak;
d) Planeamentu konaba dezenvolvimentu turismu inklui kapasitasaun rekursu humanu;
e) Promosaun konaba agrikultura Okinawa no papel Japan Agriculture Cooperatives (JA) ka Kooperativa Agrikultura Japan.

2. Halo Observasaun/Vizita. Alemde simu materia, OPAC mos lori partisipantes sira ba vizita ka observa fatin importante sira hodi hare diretamente atividades ekonomika ne’ebe maka la’o iha Okinawa. Fatin hirak ne’ebe partisipantes sira ba vizita ka observa maka hanesan;
  • Okinawa Prefectural Peace Memorial Museum;
  • Farmer’s Market ka Bazár Agrikultura iha sidade Itoman;
  • Observasaun ba iha PT. Yuntanza Murasaki-Mura;
  • Observasaun ba fabrika PT. Trim;
  • Hala’o vizita ba fatin turismu sira hanesan; Pineapple Park (Taman Nanas), Okinawa Churaumi Aquarium no observa ahu ruin (Terumbu Karang) iha tasi okos;
  • Hala’o vizita kortezia ba iha SMP Itoman.
  • Hala’o vizita ba sidade Yomitan hodi enkontru ho emprezariu joven sira iha fatin refere.

3. Atividades Home Stay. OPAC mos lori partisipantes ba hela loron rua kalan ida iha komunidade Okinawa hirak ne’ebe iha suku Yomitan. Iha okaziaun ne’e, partisipantes sira fahe grupu nén (6), kompostu husi feto grupu tolu (3) no mane grupu tolu (3).

D. Lisaun ne’ebe Aprende.
Lisaun ne’ebe aprende husi treinamentu ne’e maka hanesan tuir mai;
1. Rekonstrusaun Okinawa Post-Funu (1/4 – 23/6 1945)
a. Faktus.
  1. Okinawa hetan estragus ne’ebe maka’as tebes bainhira funu mosu durante fulan tolu nia laran.
  2. Iha Vítima barak tebes, kanek, alejadu, mate (± 200 mil).
  3. Povu Okinawa psikologikamente moris iha traumatiku ne’ebe bo’ot tebes.
  4. Povu Okinawa investe maka’as tebes iha rekursu humanu paska funu.
  5. Povu (Governo) Okinawa harii no estabelese museum ba paz.

b. Lisaun ne’ebe aprende.
  1. Iha espiritu no dejeizu ne’ebe bo’ot tebes hodi hader husi destroisaun ka estragus no traumatiku.
  2. Povu Okinawa Hakribit Funu (Violensia) Hadomi Paz (Dame).
  3. Moris ba Futuru la’os pasadu ou hanoin ba oin la’os ba kotuk.

2. Hakerek Proposta
a. Faktus. –

b. Lisaun ne’ebe aprende.
  1. Oinsa hakerek proposta ho fasil no simples.
  2. Oinsa halo analiza problema ne’ebe simples bainhira hakerek proposta.
  3. Aprende konaba métodu hakerek ABCD (Audiences, Behaviors, Conditions, Degrees
  4. Apoio Financeira ba Emprezas Ki’ik no Media.
a. Faktus.
  1. Eziste duni emprezas ki’ik no medium iha Okinawa.
  2. Iha dalan tolu hodi apoiu financeira ba UKM; Apoiu direta liu husi investimentu, Apoiu indereta liu husi banku (kreditu), no subsidiu husi governo.
  3. Eziste Okinawa Credit Guarantee Coorporation.
  4. Jurus husi Okinawa Credit Guarantee Coorporation 1%.
  5. Jurus ka funan ba kreditu 2,17% ne’ebe determina husi governo Okinawa.

b. Lisaun ne’ebe aprende.
  1. Governo fo atensaun ne’ebe bo’ot povu emprezarial sira hala’o sira nia atividades negosiu.
  2. Governo no Banku fo garantia ba idea negosiu ne’ebe inovativu atu bele implementa.

4. Kooperativa Agrikultura
a. Faktus.
  1. Eziste Kooperativa Agrikultura iha Okinawa.
  2. Eziste JA (Japan Agriculture Cooperative) nu’udar organizasaun mahon ba agrikultur sira iha Japan jeralmente.
  3. Agrikultur sira iha suku ida-ida organizadu iha organizasaun mahon ne’ebe maka hanaran Sokhokai.
  4. Eziste bazaar agrikultura ne’ebe simu no fa’an produtus husi agrikultor sira hotu.
  5. Povu agrikultor hotu hetan atendementu ne’ebe hanesan no justu.

b. Lisaun ne’ebe aprende.
  1. Prefecture Okinawa fo garantia ba produsaun povu agrikultor Okinawa hotu ho presu ne’ebe justu.
  2. Povu agrikultor Okinawa animadu no dezafiadu liu tan hala’o sira nia vida nu’udar agrikultor hodi hasa’e produsaun agrikola nian.
5. Turismu/Hospitalidade.
a. Faktus.
  1. Turismu nu’udar area ne’ebe fo rendimentu ka income maka’as ka bo’ot liu hotu ba prefecture Okinawa.
  2. Eziste fatin turistiku barak ho vista ne’ebe furak.
  3. Eziste hotel barak tebes iha Okinawa.
  4. Povu Okinawa iha Hospitalidade ne’ebe bo’ot.

b. Lisaun ne’ebe aprende.
  1. Maneiras ka dalan ne’ebe prefecture Okinawa utiliza hodi atrai turista (Domestik no Estranjeirus).
  2. Tour bus wisata.
  3. Oinsa prefecture Okinawa eleva no optimaliza arte no kultura hodi atrai turista sira.

6. Home Stay
a. Faktus.
  1. Eziste familia Home Stay ne’ebe organizadu.
  2.  Eziste varius tipus familia Home Stay hanesan; Agrikultor, Arte moris, etc.
b. Lisaun ne’ebe aprende.
  1. Familiar no nakloke ba ema estranjeirus.
  2. Neon bo’ot no laran luak hodi fahe esperensia ba ema estranjeirus.
E. Planu Asaun.
Bazeia ba faktus no lisaun ne’ebe maka hetan no aprende, nune’e partisipantes The Young Leaders Training Program for Timor-Leste Small and Medium Enterprises Development and Promotion Course estebelese planu asaun hanesan tuir mai:
  1. Apoiu organizasaun mikro no ki’ik iha Timor-Leste hodi estabelese programa apoiu kreditu (mikro) ba emprezarius mikro no ki’ik sira
  2. Hala’o no fasilita treinamentu, formasaun no kapasitasaun konaba oinsa hakerek proposta hodi hetan imprestimu ka kreditu osan.
  3. Hala’o kooperasaun no servisu hamutuk ho ministerio no institusaun ka organizasaun relevantes sira hodi harii no dezenvolve atividades emprezas mikro no ki’ik sira iha Timor-Leste inklui estabelese bazaar kalan (night market).
  4. Hala’o kooperasaun no servisu hamutuk ho ministerio no institusaun ka organizasaun relevantes sira hodi fo treinamentu, formasaun no kapasitasaun konaba hospitalidade.
  5. Hala’o workshop ka seminario konaba dezenvolvimentu emprezas mikro no ki’ik inklui konaba turismu arte no kultura Timor-Leste.
  6. Hala’o kooperasaun no servisu hamutuk ho ministerio no institusaun ka organizasaun relevantes sira hodi realiza feira (pameran) konaba produtus potensial povu agrikultor inklui produtus arte no kultura ne’ebe iha valor turistiku no merkadoria.

F. Rekomendasaun.
Bazeia ba lisaun ne’ebe aprende no planu asaun ne’ebe iha, nune’e ami partisipantes The Young Leaders Training for Timor-Leste Small and Medium Enterprises Development and Promotion Course hato’o rekomendasaun hanesan tuir mai;
  1. Rekomenda ba Membros do Governo husi ministerio relevantes, lideres NGO’s no Setor Privado (CCI-TL) atu bele fo atensaun ne’ebe bo’ot ba dezenvolvimentu emprezas mikro, ki’ik no mediu inklui turismu (arte no kultura) iha Timor-Leste.
  2. Rekomenda ba Membros do Governo husi ministerio relevantes, lideres NGO’s no Setor Privado (CCI-TL) atu bele tur hamutuk iha enkontru official ruma hodi diskute konaba mekanismu ou métodu di’ak liu ba dezenvolvimentu emprezas mikro, ki’ik no mediu inklui turismu iha Timor-Leste.
  3. Rekomenda ba Membros do Governo husi ministerio relevantes, lideres NGO’s no Setor Privado (CCI-TL) atu bele tur hamutuk hodi harii no estabelese Instituisaun Seguru Kreditu (Lembaga Penjamin Kredit) nune’e bele fasilita atividades negosiu ho fasil, lais no seguru.
  4. Rekomenda ba Membros do Governo husi ministerio relevantes, lideres NGO’s no Setor Privado (CCI-TL) atu bele tur hamutuk hodi estabelese bazaar agrikultor nu’udar meus ida hodi bele fo garantia ba produsaun agrikola iha Timor-Leste.
  5. Rekomenda ba Membros do Governo husi ministerio relevantes, lideres NGO’s no Setor Privado (CCI-TL) atu bele tur hamutuk hodi estabelese bazaar kalan nu’udar meus ida hodi bele promove produtus local no kreatividades arte i kultura no iha tempu hanesan atrai mos turista hodi halo sidade (Dili) sai movimentadu iha tempu kalan.
  6. Rekomenda ba Membros do Governo husi ministerio relevantes, lideres NGO’s no Setor Privado (CCI-TL) atu bele fo oportunidade ba partisipantes The Young Leaders Training for Timor-Leste Small and Medium Enterprises Development and Promotion Course hodi bele implementa planu asaun ne’ebe halo hamutuk ona.
G. Lia Maktaka
Dezenvolvimentu emprezas mikro, ki’ik no mediu inklui setor turismu iha Timor-Leste, importante tebes nu’udar meus ida atu bele hasa’e krescimentu ekonomia iha rai laran. Bainhira emprezas mikro, ki’ik no mediu inklui fatin turistiku sira dezenvolve an ho di’ak, maka bele kontribui mos ba iha redusaun ema mukit no ki’ak ne’ebe oras nia porsentajem as tebes iha Timor-Leste.
Atu bele atinji metas hirak ne’e, nune’e, entidades hotu tantu Governo, NGO’s, no setor privadu (CCI-TL) presiza tur hamutuk fo liman no ko’alia ba malu, konaba oinsa meus ka métodu ne’ebe di’ak liu hodi bele kore povu Timor-Leste tomak husi mukit no ki’ak.
Ita hotu iha esperansa katak, bainhira entidades tomak hamutuk iha hanoin no hakarak ne’ebe hanesan, maka sei halo mudansa ne’ebe positivu ba moris di’ak povu Timor-Leste tomak, liu husi dezenvolvimentu atividades emprezas mikro, ki’ik no mediu inklui atividades turistika (arte no kultura).
Ita hotu fiar kata, bainhira atu atinji metas hirak ne’e hotu, maka palvras hirak ne’e sai hanesan save importante i determinante, maka MATENEK, BADINAS NO DISIPLINA.




ANTONIO JOSE CASTRO DA CUNHA
TEAM LEADER


  1. Antoninho dos Santos Oliveira
  2. Juviel da Costa Rangel
  3. Adelina de Jesus Ramos
  4. Juvelino Gomes Bianco de Araujo
  5. Nelson Seixas
  6. Virginia de Jesus da Silva
  7. Odhavia dos Santos
  8. Matias Mascharenha
  9. Josefina da Costa Ximenes
  10. Jose Luis de Gonzaga Soares
  11. Nivia Pacheco
  12. Lurdes de Deus Marques
  13. Suzana Monteiro
  14. Miguel Pacheco
  15. Nuno Trindade
  16. Eugenia Alves de Jesus
  17. Angelina Gusmão
  18. Joana Gusmão

22 December 2014

MUSEU BA DAME OKINAWA

Funu ne'ebe maka mosu iha Okinawa, hamosu trauma ne'ebe bo'ot tebes ba nia povu sira. Hahalok funu nian, halo ema barak mate, sasan barak estragus no ema barak lakon nia futuru.
Hodi bele honoin efeitu funu ne'ebe la di'ak, nune'e povu okinawa kompremitidu ho liafuan xave "Hakribit Funu Hadomi Paz". Komprimisu ne'e hatudu liu husi estabelesementu Museu ba Dame, ne'ebe maka oras ne'e sai hanesan destinu turistiku ba ema barak.




Ema barak ba vizita fatin Museu ba Dame, hodi lembra hikas fali sofrementu ne'ebe maka povu Okinawa sira hetan, konsekuensia funu ne'ebe destroiadu. 
Iha Museu ba Dame, vizitantes sira bele hare fali material hirak ne'ebe utiliza iha tempu funu nia laran, hanesan Bomba, fotos, replika subar fatin, video funu nian, no seluk tan.
Tebes duni, EMA HOTU TENKI HAKRIBIT FUNU no HADOMI PAZ. by Ze.

15 December 2014

TIMORENSES PRESIZA IHA AMBISAUN, ABILIDADE, ATITUDE

Plano Estratejico Desemvolvimento Nacional (PEDN) 2011-2030, nu'udar mata dalan prinsipal ba Republica Democratica de Timor-Leste (RDTL) atu bele hakat no banati tuir. PEDN ne'e estabelese ho objetivu prinsipal maka atu kore povu timorenses tomak husi mukit, ki'ak no beik. Ida ne'e signifika katak, to'o iha tinan 2030, maioria povu timorenses nia rendimentu per kapita, atinji ona mais ou menus US $ 3,000.00 (Dollar Americano Rihun Tolu). Ida ne'e la'os mehi ne'ebe maka fasil, maibe mos la'os posibel ba entidades hotu timorenses atu atinji.
Tamba ne'e, nu'udar timorenses ida, hakarak kontribui mos hanoin balun, konaba sa ida maka ita, nu'udar nasaun presiza halo, nune'e bele kontribui ba redusaun mukit, ki'ak no beik iha nasaun doben ida ne'e. Iha buat importante tolu (3), maka bele sai hanesan xave atu bele hakat to'o iha mehi 2030 ne'e;
1. Ambisaun (MEHI). Timor-Leste iha ona ambisaun ne'ebe bo'ot no furak tebes, ne'ebe maka fundador sira nasaun ne'e hatu'ur ona iha PEDN 2011-2030. Ida ne'e nu'udar pasu ida importante i signifikante tebes, no sai hanesan aliserse ba dezenvolvimentu krescimentu ekonomia iha nasaun riku mina ida ne'e. Ambisaun ne'ebe hakerek ona iha livro PEDN, presiza komunga husi entidades timorenses hotu, ho hanoin ida, espiritu ida no dezeiju ida hodi hare mehi ida deit ba timorenses tomak nia moris di'ak. Ukun nain sira iha nasaun doben ida ne'e (governantes no deputadus sira), presiza hare povu hanesan sujeitu ne'ebe prinsipal, la'os nu'udar objetivu, nune'e bele eksplora hodi hetan benefisiu ba interese privadu, grupu ka kor politiku ruma. Ambisaun ne'ebe maka, tenki sai ambisaun nasional, la'os ambisaun partidaria.

2. Abilidade (MATENEK). Ambisaun ne'ebe hakerek ona iha PEDN 2011-2030, tenki hetan suporta husi abilidade (MATENEK). Abilidade povu timorenses tomak, sei sai hanesan sasukat prinsipal hodi hare progresu nasaun RDTL ida nee. Atu bele atinji mehi bo'ot 2030, hakarak ka lakohi povu timorenses tomak tenki matenek. Timorenses tomak tenki intelegente no esperto, nune'e bele kontribui ba iha dezenvolvimentu RDTL liu husi aspektu hotu moris nian.Inteligente katak iha hanoin ne'ebe luan, esperensia ne'ebe bo'ot, vizaun ne'ebe dok hodi hare ba intereses nasional katak intereses povu timorenses tomak. Esperto katak iha kapasidade atu halo dezenvolvimentu liu husi dalan kreatividades no inovasaun, katak ema ne'ebe maka hare difikuldades nu'udar dezafius i la'os problemas. Tamba ne'e, hakarak ka lakohi, timorenses tomak tenki haka'as an, hasa'e nia abilidade (matenek), teknikamente i mentalmente, hodi lori povu rai ida ne'e ba moris diak iha futuru.

3. Atitude (Hahalok). Atitude maka nu'udar xave importante liu hotu hodi suporta ambisaun no abilidade ne'ebe maka povu timorenses tomak iha. Timorenses tomak ne'ebe maka iha ambisaun (mehi) no abilidade (matenek) as, presiza iha atitude ne'ebe kmok no di'ak. Bainhira atitude (hahalok) povu timorenses la di'ak ambisaun  ne'ebe hakerek ona PEDN hela naran deit alias HELENA. Nune'e mos bainhira timorenses ne'ebe iha abilidade as (matenek), maibe nia atitude la di'ak, maka matenek ne'ebe nia iha la iha folin no valor. Atitude ka hahalok at hirak ne'ebe timorenses presiza hakribit maka hanesan; Korupsaun, Indisiplina, Barukten. Bainhira timorenses tomak bele kombate hahalok at tolu ne'e, maka moris di'ak iha 2030 mai ne'e kestaun de tempu deit ona.

Ambisaun, Abilidade no Atitude nu'udar palavra xave tolu ne'ebe importante tebes no sai hanesan fator determinante hodi atinji mehi kmok iha PEDN katak hasa'e krescimentu ekonomia, hamenus (halakon) mukit, ki'ak no beik iha nasaun doben Republica Democratica de Timor-Leste.