By António J.C. da
Cunha
“Observador
Dezenvolvimento Emprezas Mikro no Ki’ik Timor-Leste”
Iha
inisiu tinan foun 2015 ne’e, públiku tomak Timor-Leste nia atensaun sei foka
liu ba iha realizasaun husi mensagem ne’ebe maka Primeiro Ministro da RDTL Kay
Rala Xanana Gusmão hato’o liu husi media nasional sira iha fim do anno (26 de Desembro 2014) liu ba. Pontus prinsipal husi
mensagem PM Xanana nian maka promesas ba dala ida tán atu halo mudansas ida
drástika ba estrutura V Governo Konstitusional ne’ebe maka tuir ema barak nia
haré “bokur” demais liu. PM Xanana rasik husu ona deskulpa ba nia kompanheiro
membrus do governo hotu, bainhira karik sira nia naran tama iha lista re-estruturasaun
ida nee. Konaba ida ne’e, la iha ema ida maka sei tau ba kestoens, tamba
direitu tomak tuir konstituisaun haruka iha PM Xanana nia liman.
Bainhira
ita ko’alia konaba re-estruturasaun, buat ne’ebe ita hanoin maka habo’ot ou
haki’ik fali estrutura ne’ebe oras ne’e eziste ona. Hare ba realidade V Governo
Konstitusional agora, klaru katak re-estruturasaun ida ne’e nia objetivu atu
hamenus (haki’ik) númeru governantes sira. Hanesan ita hotu hatene ona, isu
konaba Re-Estruturasaun ne’e mosu kle’ur ona, desde kedas iha tinan 2013. Iha
momentu ne’eba liafuan ne’ebe ita rona bei-beik maka Remodelasaun.
Lian
remodelasaun mosu bainhira PM Xanana hamutuk ho membrus V Governo
Konstitusional hotu hala’o retiru durante loron tolu iha Dare, hodi haré, diskute
no halo evaluasaun i avaliasaun konaba dezempenha governantes sira hotu durante
tinan ida nian. Maibe, remodelasaun ikus mai la akontese tamba momentu ne’eba
PM Xanana deklara katak tinan 2012 (Agostu) to’o 2013 hanesan tinan ba hadi’a
uma laran. Hafoin de retiru Dare, isu remodelasaun mos lakon.
Iha
2014, isu remodelasaun komesa mosu fali iha públiku nia futar matan. Maibe
tamba akontesementu importante lubuk ida ne’ebe mosu iha Timor-Leste iha
momentu ne’eba, ne’ebe maka liga liu ba iha intereses nasional estratejiku,
nune’e isu ida ne’e (remodelasaun) mos la konsege realiza. Agora, públiku
komesa hein fali realizasaun husi promesas PM Xanana nian iha inisiu tinan 2015
ne’e.
Tamba sa Tenki Halo
Re-Estruturasaun?
Liga
ba mensagem PM Xanana nian, ne’ebe maka públiku hotu lé’e no akompanha ona,
tuir mai hakerek na’in hakarak atu tau netik hanoin ruma, liu-liu konaba razaun
hamosu re-estruturasaun no nia impaktu ba situasaun Timor-Leste jeralmente.
Hakerek na’in hakarak kontribui netik hanoin ruma, atu ita hotu bele prepara no
kumpriende di’ak liu tan hodi simu mudansas hotu ne’ebe maka sei mosu mai iha
ita nia le’et. Perguntas ba ita maka ne’e, tamba sa tenki halo
re-estruturasaun? Iha opiniaun barak ne’ebe maka públiku, observador, politiku
no akadémiku sira hato’o ona. Iha momentu ida ne’e permite atán hau atu bele
halo resumu simples bazeia ba opiniaun hirak ne’ebe maka temin ne’e;
- Estrutura
V Governo Konstitusional “boku” demais. Estrutura V Governo Konstitusional ne’e
iha 55 membrus do governo ne’ebe maka kompostu husi; 1) Primeiro Ministro.2) Vice-Primierio Ministro 1;3) Ministros iha 14;4) Vice-Ministros iha 12;5) Secretario de Estados iha 27.Estrutura ida ne’e konsidera “bokur” demais no hatodan tebes despezas governasaun V Governo Konstitusional nian. Perguntas maka ne’e, Será que númeru governante presiza hamenus to’o 45% - 50%? Le’e na’in sira hotu bele fó nia opiniaun no ánaliza rasik.
- Produtividades servisu ne’ebe la dún di’ak. Públiku haré katak produtividades servisu governantes sira sai hanesan kestoens ne’ebe maka durante ne’e sira preukupa. Rezultadu servisus dala barak liu lá kondis ho gastus (despezas) ne’ebe maka iha. Viajem estranjerius barak tebes, estudu de komparativu fila-fila, orsamentu ba apoiu liu husi subvencoens publiku bo’ot tebes, maibe seidauk hatudu progresu ne’ebe signifikante.
- Kualidade ezekusaun ki’ik tebes. Tinan-tinan ezekusaun orsamentu sempre liu husi 80% husi total orsamentu ne’ebe iha. Maibe, tuir públiku sira haré no opiniaun katak maske nune’e, kualidade husi ezekusaun ne’e ki’ik tebes no jeralmente la dún fo influensia ba progresu dezenvolvimentu iha Timor-Leste.
-
Koordenasaun no komunikasaun entre linha ministerial no iha intraministeriu ne’ebe “fraku”. Koordenasaun no komunikasaun durante ne’e sai hanesan bareira bo’ot ida ba iha dezempenha V Governo Konstitusional nian. Públiku dala barak hare no nota katak, entre ministeriu sira hanesan fali kompete ba malu, nune’e dalabarak hamosu dupla servsiu. Ezemplu ida Ministerio A halo atividades A, Ministerio B mos halo hotu atividades A (interministerial). ezemplu seluk, Ministro halo servisu A, Vice-Ministro no Secretario Estado sira mos halo servisu A (Intraministeriu).
Pontus
hirak ne’e hotu, sai hanesan barométru ida ne’ebe halo sosiedade barak
“hakilar” ba PM Xanana atu halo lalais mudansas. Nune’e mos partidu opoziasaun
FRETILIN sempre kestiona hela de’it konaba efetividades no efisiensia husi
plano asaun no ezekusaun, maske tinan hirak ikus ne’e deputadu sira iha uma
fukun Parlamento sempre “futu” lian ida de’it liu husi dalan konsesu hodi aprova
orsamento geral estado.
The Right Man in The Rigth Place
Susesu
organizasaun hotu-hotu, tantu privadu komu governo nian sempre kaer metin
prinsipiu the right man in the right
place. Ida ne’e signifika katak hatu’ur ema ne’ebe lós (badaen) iha fatin
(pozisaun) ne’ebe lós ou tuir duni ema ne’e nia badaen (espesialidade).
Hanesan
PM hateten iha nia mensajem no públiku barak mós ko’alia ona, katak oras ne’e
iha Timor-Leste iha ona matenek barak ho nivel edukasaun formal ne’ebe maka ás
no bo’ot (S-3, S-2). Maibe atu hili matenek na’in sira ne’e tuir prinsipiu the right man in the right place hodi
assume kargu ruma iha governo ne’e la fasil hanesan ita hotu nia hanoin. Atu
bele tú’ur iha governo nia laran, la’os presiza de’it abilidade formal
edukasaun (S-3, S-2) maibe liu-liu presiza iha abilidade prátika (atu
implementa) katak esperensia no kapasidade nu’udar lideransa. Tamba ne’e, hakerek
na’in hanoin katak, atu bele tú’ur nu’udar governantes ida (ministro/vice-ministro)
hodi hala’o dezenvolvimento ba nasaun ida ne’e, maka presiza tebes individu
sira hanesan tuir mai;
1.
Matenek
ou badaen. Matenek ou badaen ne’e la signifika katak tenki ema ne’ebe hasai ona
kúrsu formal S-3 ka S-2, maibe haré liu ba konhesementu ne’ebe individu ne’e
iha liga ba kna’ar ne’ebe nia simu. Individu ne’ebe assume kargu iha governo
tenki iha ambisaun ne’ebe ás no bo’ot servisu hodi atinji objetivu nasional
(intereses nasional) la’os objetivu partikular (intereses partidaria).
2.
Esperensia.
Esperensia maka mestre di’ak liu hotu, hanesan palavra save ba organizasaun
hotu-hotu bainhira hakarak atu rekruta funsionariu ruma. Iha situasaun ida
hanesan agora, matenek timorenses ne’ebe de’it maka sei hetan fiar husi PM
Xanana tenki prontu atu hala’o servisu no ezekuta planu asaun hotu ho
kualidade, nune’e bele benefisia ba bem
estar povu Timor-Leste nian. Kuandu nune’e ona, PM Xanana tenki fihir no
hili duni individu ne’ebe iha ona esperensia ba pozisaun ne’ebe sei haraik ba
nia.
3.
Kapasidade
lideransa. Lideransa nu’udar fatór ida importante liu hotu iha kualker
organizasaun ka instituisaun. Hakerek na’in fiar katak, PM Xanana konhese di’ak
ona nia membrus governo sira durante tinan rua resin ne’e. PM Xanana hatene ona
se maka iha kapasidade atu assume pozisaun ida no se maka lae. Kapasidade
lideransa importante tebes hodi bele influensia atividades hotu ne’ebe la’o iha
ministerio ida nia laran. Ministros sira alêmde tenki iha kapasidasde
lideransa, presiza mos iha kapasidade nu’udar jestór. Atividades barak iha
ministerio laran la’o la dún di’ak tamba, dala barak governantes (ministros)
sira la iha kapasidade atu lidera ministerio ne’ebe iha no la iha konhesementu
(esperensia) atu halo jestaun ne’ebe maka di’ak iha ministerio laran.
4.
Atitude
nu’udar Governantes. Governantes sira presiza hatuur sira nia an nu’udar figura
públiku ne’ebe ema hotu sei tau matan no banati tuir. Iha kazu barak iha
anterior ne’ebe maka hatudu atitude governantes sira durante assume sira nia
kna’ar nu’udar membrus governo. PM Xanana presiza halo diagnostiku psikologiku
ida ba governantes sira hotu hodi hatene lolos sira nia hahalok no mentalidade,
karakter ne’ebe sira iha nune’e bele hala’o sira nia kna’ar nu’udar membrus
governo ho di’ak. Governantes sira tenki sai hanesan lalenok ba identidade
kultura sivilizado Timor-Leste nian. Ba kestoens ida, PM Xanana certo que hatene muito bem governantes “malandru” no “mal atitude” sira ne’ebe maka
iha.
5.
Honestidade.
Iha PM Xanana nia mensagem, mensiona konaba individu matenek na’in timorenses
sira ne’ebe maka oras ne’e barak tebes ona, maibe individu hirak ne’ebe iha
honestidade, laran mos no hanoin mos ba bem
estar povu nian la barak ona. Realidade ida ne’e, tuir hakerek na’in, sai
hanesan dezafius ne’ebe bo’ot tebes nasaun doben ida ne’e. hakerek na’in fiar
tebes katak PM Xanana sei tetu tebes aspetu ida ne’e molok foti desizaun atu
“hasai” ou mantein governante ruma iha governasaun laran.
Maluk
le’e na’in sira, hakerek na’in fiar katak PM Xanana sei hili duni The Right Man in The Right Place. PM
Xanana iha ona esperensia nu’udar lider másimu rezistensia nian, bainhira nia
halo mudansas lubuk ida iha tempu funu nia laran hasoru okupasaun rezim
Indonesia, ne’ebe maka ikus mai lori Timor-Leste sai duni nasaun independente
ida.
Impaktu ne’ebe sei mosu
Maluk
le’e na’in sira, Bainhira ita ko’alia konaba mudansas ruma, buat ne’ebe ita
sempre hanoin uluk maka impaktu ne’ebe ita sei hetan husi mudansas ne’e rasik. Será que mudansas ida ne’e sei lori
impaktu positivu mai ita? Ou keta lori impaktu negativu mai ita karik? Ho
liafuan seluk, simplesmente ita sempre ko’ali konaba vantagem no desvantagem
ne’ebe maka ita sei hetan husi mudansas ruma ne’ebe ita halo.
Iha
situasaun ida ne’e, hakerek na’in fiar katak PM Xanana, nu’udar lider bo’ot
Timor-Leste nian tetu hotu ona ho tasak tebes impaktu husi mudansas ne’ebe maka
nia sei halo iha tempu badak ne’e. Impaktu sa ida maka ita hein husi
re-estruturasaun ne’e? hanesan hakerek na’in hateten ona, bem estar povu nian maka sai objetivu prinsipal husi re-estrutrusaun
ida ne’e.
Re-estruturasaun
drástiku ne’ebe maka PM Xanana sei halo iha tempu badak ne’e, tuir hakerek
na’in sei hamosu impaktu positivu balun hanesan tuir mai;
1.
Sei
hamenus despezas governo nian, liu-liu husi kategoria salario no vencimento.
2.
Sei
hamenus kustu ba viajem (estranjeirus no lokais) membrus do governo sira ne’ebe
durante ne’e sai hanesan preukupasaun bo’ot tebes ba públiku.
3.
Sei
hadi’a di’ak liu tán linha komunikasaun no koordenasaun entre linha ministerial
no intraministerial. (ita nia esperansa).
4.
Servisu
sira bele sai efikasia no efisiensia liu tán. (ita nia esperansa).
Maibe
Pontus hirak iha leten ne’e sei la iha valor, bainhira kuandu individu
(governantes) ne’ebe maka hetan fiar la iha vontade domin atu servi ba
intereses povu tomak nian (nasional).
Atensaun ba Setór
Ekonómia
Perguntas
maka ne’e, sa ida maka bele halo povu moris di’ak liu tán? Ou sa ida maka
intereses povu tomak nian? Resposta maka ne’e dezenvolvimentu EKONÓMIA. Atu
bele hetan moris di’ak, ekonómia povu nian tenki di’ak liu tan.
Re-estruturasaun ida ne’e presiza tebes fó atensaun ne’ebe maka’as liu ba iha
dezenvolvimentu ekonómia nasaun nian. Ekonomia kuandu di’ak, povu sei moris iha
harmonia nia laran, ekonómia kuandu di’ak dezempregu sei menus, ekonómia kuandu
di’ak mukit, ki’ak no beik sei lakon. Dezenvolvimentu ekonómia maka xave
importante ba moris di’ak povu tomak nian.
Iha
ita nia konstituisaun da RDTL artigu 138 hateten katak organizasaun ekonomiku
Timor-Leste nian hatuur iha konjugasaun forma komunitaria sira hodi liberdade
ba inisiativa no jestaun emprezarial no koezistensia ho setór publiku, setór privadu no setór kooperativa”. Bainhira ita
ko’alia konaba setór ekónomia, ita labele haluha mos emprezas mikro no ki’ik.
Emprezas mikro no ki’ik maka hanesan aliserse ba dezenvolvimentu ekonómia povu
ki’ik sira hanesan mos kooperativa, liu-liu ba hirak ne’ebe hela iha arear
rurais. Oras ne’e, iha Timor-Leste emprezas mikro no ki’ik domina tebes no
komesa dezenvolve an dau-dauk ona. Setór kooperativa mos komesa dezenvolve an
dau-dauk. Maske nune’e, governo sei presiza nafatin fo tulun liu husi
akompanhamentu no akonselliamentu.
Maluk
le’e na’in sira, atu bele dezenvolve setór importante tolu (públiku, privadu no
kooperativa), inklui emprezas mikro no ki’ik, presiza tebes individu
(governantes) ne’ebe la’os de’it iha abilidade edukasaun formal ás no bo’ot (S-3,
S-2) maibe importante liu maka presiza individu (governantes) ne’ebe iha esperensia
ho badaen no iha kapasidade lideransa ne’ebe maka iha vizaun di’ak no vontade
atu bele servisu hodi influensia diretamente ba dezenvolvimentu setór ekonómiku
tolu ne’e.
Hakerek
na’in fiar tebes katak, PM Xanana iha ona konhesementu no hatene ona muito bem individu (governantes) ida
ne’ebe maka iha matenek, esperensia no kapasidade atu dezenvolve di’ak liu tán
setór ekonómiku tolu ne’e, ne’ebe maka sai hanesan baze prinsipal ba bem estar povu Timor-Leste tomak. Los
duni katak iha tinan rua nia laran mai (2015-2017), ita labele espera katak
milagre sei mosu iha nasaun murak ida ne’e. Maibe, ita fiar katak ho prinsipiu the right man in the right place, governasaun
Xanana sei hatuur duni aliserse ida metin ba dezenvolvimentu ekonómia povu
timorenses tomak. Nune’e mehi 2030, katak povu timorenses tomak sei moris iha
nivel ekonómia ida médiu-alto bele atinji.
La
iha dúvidas no ema ida sei la tau ba kestaun, bainhira kuandu PM Xanana hatuur
duni prinsipiu the right man in the right
place ba setór ekonómiku tolu ne’e, maka direta ou indiretamente sei fó
impaktu ne’eb positivu tebes ba progressu moris di’ak povu timorenses tomak.
Bensaun
Re-Estruturasaun
Re-estruturasaun
ba V Governo Konstitusional sai hanesan kestaun tempu de’it ona, sura de’it
oras no loron. Povu tomak hein katak, re-estruturasaun ne’ebe maka sei halo iha
tempu badak lori duni bensaun moris di’ak nian ba povu tomak. Tamba sa? Tamba povu
rasik maka sei sente diretamente efeitu husi mudansas hirak ne’e, katak lori
duni vantagem ka desvantagem ba sira nia moris loron-loron.
Ita
hotu hein katak, iha fim de Janeiro ou
inisiu de Fevereiru ne’e, iha ona desizaun definitivu ruma, nune’e programa
hotu ne’ebe planeadu tiha ona no hetan ona aprovasaun husi Parlamento Nacional
i promulga ona husi Prezidente da República bele utiliza dau-dauk ona ba
dezenvolvimentu bem estar povu doben
Timor-Leste nian. No setór ekonómiku sira ne’ebe maka liga diretamente ba bem estar povu nian hanesan setór
estatal, privado no kooperativa inklui emprezas mikro no ki’ik tenki iha
atensaun ne’ebe maka bo’ot iha prosesu re-estruturasaun ida ne’e.
Hakerek
na’in fiar tebes katak governantes hotu preparadu ona atu simu desizaun sa ida
de’it maka PM Xanana sei foti hasoru sira. Governantes barak maka oras ne’ewait and see de’it ona. Tamba ne’e, ita
espera katak iha tempu badak, PM Xanana bele foti ona desizaun legal
konstitusional hodi halo mudansas ne’ebe importante tebes ba intereses nasional
nian.
Ikus
liu, entidades timorenses hotu presiza fo apoiu no suporta ne’ebe maka másimu
ba desizaun hotu ne’ebe maka PM Xanana sei foti relasiona ho asunto
re-estruturasaun ne’e. Hamutuk ita tau matan ba seguransa no estabilidade
nasional, atu nune’e mudansas ne’ebe sei mosu mai la fó efeitu negativu ba
Timor-Leste nu’udar nasaun soberano ida. Ita hotu hein katak mudansas positivu
hirak ne’e bele lori duni moris di’ak ba povu Timor-Leste tomak. Mai ita wait and see BENSAUN RE-ESTRUTRASAUN nian.