JANELA CIENSIA

OPINI (18) EDUKASAUN (14) DESPORTO (13) EKONOMIA (13) Poema (11) POLITICA (10) HISTORIA (4)

27 October 2015

Portugal


Portugal, nasaun ne'ebe husik hela memoria barak ba povu Timor-Oan barak. Durante tinan 450 nia ukun Timor, husik hela historia barak, moruk no midar. Tanba ne'e, timor-oan barak sai adeptus ne'ebe fanatiku tebes ba iha Seleção (Ekipa Nacional Foot Ball) Portugal).


Em Estadio do Dragao FC Porto-Portugal
Nu'udar adeptus ida mos ba foot ball, maske favoritu liu ba Ekipa Nacional Argentina no Barcelona, maibe bainhira hetan oportunidade atu hare'e diretamente jogo foot ball iha estadio clubu famouzo husi Portugal, FC Portu, ha'u la husi liu.


Iha momentu ne'ebe, jogo ne'ebe la'o entre Clubo Foot Ball FC Porto no FC Braga. FC Portu maka sai vencedor iha jogo ida ho score 1-0.


Hare'e diretamente jogo FC Porto iha estadio do Dragao ne'ebe famouzo tebes iha mundo, nu'udar experiencia ne'ebe maka halo ha'u orgullu no sai hanesan memoria ne'ebe sei la haluha iha hau nia moris tomak.

8 October 2015

PENSAUN VITALICIA

PENSAUN VITALICIA
(Entre Direitu, “Promesa” Polítika no Exigensia Públiku)


Husi: António J. Castro da Cunha


Iha semana hirak liu ba, Movimentu Universitariu Timor-Leste (MU-TL) hala’o asaun pasífika durante loron tolu. No kontinua nafatin halo asaun iha loron hirak ne’e nia laran. La-hatene los, asaun ne’e to’o bainhira. Asaun pasífika ne’ebe MU-TL halo, hala’o ho objetivu prinsipal ida de’it, maka husu Deputado sira iha Parlamento Nacional atu halo alterasaun ou revizaun ba Lei Pensaun Mensal Vitalacia.

Opiniaun barak mosu iha publiku, liu-liu durante asaun husi MU-TL, maka hanesan; Pensaun Vitalicia hariku de’it grupu (elite) balu, no fo terus ba povu (moris ki’ak nafatin); Pensaun vitalicia hamosu injustisa bo’ot ihaTL; Pensaun Vitalicia habokur de’it familia (lubuk balun), no seluk-seluk tan. Hirak ne’e hotu, ha’u haré’e, mosu husi ekspresaun povu kbi’it la’ek sira, ne’ebe maka durante ne’e sente “la justu” no “marginalizadu” iha prosesu dezenvolvimentu Timor-Leste Ukun Rasik An ida ne’e.

Situasaun hirak ne’ebe maka mosu ikus-ikus ne’e, “kili” mos ha’u atu fo netik hanoin pesoal ruma. Ha’u tenta, liu husi kumpriensaun ne’ebe iha, buka atu dada kabas-mean entre direitu ne’ebe deputado/a sira ka ex-titulares iha, liga ho “promesa” politika ne’ebe sira halo no exigensia ne’ebe povu liu husi MU-TL ou sociedade sira hato’o.

Sa-Ida maka Pensaun Vitalicia?
Molok atu fo hanoin ruma relasiona ho pensaun vitalicia, ha’u hakarak atu fo dada fali ita hotu nia koñesementu, konaba sa-ida los maka pensaun vitalicia ne’e. Vitalicia, tuir tradusaun livre husi dicionariu-informal katak “que dura a vida inteira, ou isso e destinado; que tem a garantia da vitaliciedade”. Ou atu esplika ho lia-fuan simples karik dehan “buat ne’ebe (pensaun) dura durante moris tomak ou bele garante ba ema ida nia moris tomak”. Agora, sa-ida maka pensaun?

Iha interpretasaun no definisaun ne’ebe maka la hanesan konaba lia-fuan pensaun ne’e rasik. Maibe ha’u tenta atu interpreta lia-fuan pensaun ne’e hanesan pensiun iha lian Melayu ka Indonezia ka iha ingles dehan pension. Pensaun (Pensão), ka pensiun, ka pension tuir definisaun husi dicionariu katak ema ne’ebe la servisu ona tanba nia idade (tinan) tama ona iha reforma (idozos), nune’e tengki hapara, ou tanba nia-rasik hakarak (atu para).

Definisaun seluk mos hateten  “pensaun katak  osan subsidiu ka abonus ne’ebe traballador ida simu bainhira nia para servisu ou  fén ka la’en kaben no sira-nia oan ne’ebe sei ki’ik simu bainhira sira mate”. Definisaun rua ne’e, mai ha’u, hamosu interpretasaun ne’ebe atu-hanesan maibe la-hanesan (indo = serupa tapi tak sama).
Definisaun ida uluk, tuir ha’u nia interpretasaun katak, ema ne’ebe tanba lei ou tanba la-iha ona forsa ka kbi’it, tengki para no la-kontinua servisu hodi bele sustenta nia moris no necesidades familia. Nune’e, estadu ka governo iha dever no obrigasaun hodi valoriza servisu, kontribuisaun no dedikasaun durante hala’o kna’ar no fungsaun nu’udar funsionariu, traballador ka papel ruma importante hanesan servidor estadu ka governo durante periudu balun. Iha ne’e, pensaun so-bele fo, bainhira ema refere tama ona iha idade reforma.

Definisaun ida seluk, ha’u interpreta hanesan apoiu (indo = tunjangan) ne’ebe funsionariu ka traballador (titulares iha kazu ohin-loron) ida simu husi estadu, governo ka fatin ne’ebe nia servisu ba. Apoiu (tunjangan) ne’e nia simu tanba “dezastre” ne’ebe nia hetan iha servisu laran, ou tanba nia la servisu ona (ex. tanba moras todan) ou bainhira nia mate no nia familia (fen/laen no oan sira) la (ou seidauk) iha kbi’it ka forsa atu sustenta sira nia moris loron-loron.

Iha situasaun ida hanesan ne’e, estadu ka governo ka fatin ne’ebe traballador ne’e servi ba, iha obrigasaun atu tau-matan ba familia ne’e to’o periudu ruma. Ida ne’e signifika katak pensaun ne’ebe benefisiarius simu ne’e temporariu de’it. Pensaun (indo = tunjangan) ne’ebe maka benefisiariu ne’e simu, barak liu depende ba kontratu ne’ebe nia halo ho servisu na’in (empregador).

Se ita tau hamutuk lia-fuan rua ne’e (pensaun no vitalicia), ita bele interpreta, pensaun vitalicia maka pensaun ne’ebe fasilita de’it seguransa financeira ba ema ida (traballador, ex-titulares, funsionarius, etc) durante iha periudu reforma (pensão, pensiun, pension) ou durante nia vida-restu. Ou intepretasaun seluk, Pensaun Vitalícia atu oferese ba “ema ne’ebe la servisu ona (tanba moras ou hetan dezastre), tanba ne’e nia iha direitu atu hetan garantia (pensaun vitalicia) ba nia moris tomak (garantia da vitaliceidade). Iha bahasa Indonesia karik ita bain-bain temin Tunjangan Dana Pensiunan.

Bazeia ba definisaun hirak ne’e hotu, mai ita hanoin hamutuk to’ok konaba pensaun mensal vitalicia ne’ebe ohin loron sai “polimika” no preukupasaun ba publiku kbi;it laek sira iha nasaun ida ne’e.

Lei Pensaun Mensal Vitalicia.
Bainhira ita hare’e iha Jornal da Republica, lei n.o 1/2007 de 18 de Janeiro, ne’ebe maka ko’alia konaba pensaun mensal vitalicia ba deputados ka ex-titulares sira no facilidades seluk ne’ebe sira hetan, hatudu katak Ulun-Bo’ot sira iha nasaun ida ne’e hetan duni “privillegiu” ne’ebe bo’ot tebes kompara ho funsionarius estadu seluk. Artigu 1 (alineia a to’o e) husi lei ne’e, esplika klaramente konaba direitu ne’ebe maka deputado ka titulares ida-ida hetan.

Agora perguntas mai ha’u maka ne’e, deputadu de’it maka hetan pensaun vitalicia ka ex-titulares hotu (Ex-Presidente da Republica no Ex-Membros do Governo) mos hetan hotu? Sé ita haré’e ba lei n.o 1/2007 ne’e, tuir ha’u nia interpretasaun, pensaun vitalicia ne’e ba de’it (ex)-dupatados sira. Maibe informasaun iha publiku hatudu katak ex-titulares sira mos (sei) hetan pensaun vitalicia. Ha’u la hatene. Tanba ha’u la’os júridiku, ha’u la estuda konaba lei, nune’e interpretasaun ne’e bele sala bo’ot.

Iha fali artigu 2 husi lei N.o 1/2007 ne’e esplika katak, bainhira benefisiariu ba pensaun mensal vitalicia, tanba situasaun ruma mate, konfere ho artigu 1, maka pensaun ne’ebe nia simu ho montante hanesan (100%) sei transfere ou transmite fali ba nia fen/la’en ou oan sira ne’ebe sei ki’ik ka la iha kapasidade.

Agora perguntas maka ne’e, pensaun vitalicia ne’e ba lós ex-deputados ka ex-titulares ida oinsa? Hirak ne’ebe la produtivu ona alias tama ona idade reforma (idozos) ka ba mos sira ne’ebe sei iha idade produtivu hela (sei servisu nafatin). Se-iha kazu, bainhira duputadus/as ka ex-titulares ne’e mate, pensaun ne’e fo de’it ba fen/la’en ka oan sira ne’ebe la-iha kbi’it atu sustenta sira nia moris ka ba mos fen/la’en no oan sira ne’ebe iha kbi’it no forsa ekonomia rasik? karik bainhira deputadu/a ne’e mate no husik hela fen ho oan barak, se-los maka iha direitu atu hetan pensaun vitalicia? Fen ho oan sira hotu hetan ka oinsa? Ha’u perguntas sira ne’e, matenek na’in ne’ebe hatene konaba lei bele ajuda resposta hela.

Perguntas seluk mai ha’u, karik ema ida, durante periudu tinan 5, nia asumi kna’ar hanesan dupatado/a no tinan 5 tuir fali nia asumi pasta hanesan membru governo ou Presidente da Republica, direitu pensaun ba nia (individu refere) oinsa los? Hetan hotu pensaun (vitalicia) nu’udar ex-dupatado no ex-membrus do governo ka halo nusa?

Ha’u nia perguntas no dúvidas hirak ne’e, hetan resposta iha artigu 3 konaba suspensaun ba pensaun.  Iha númeru 1 husi artigu ne’e esplika katak, pensaun mensal vitalicia imediata hetan suspensaun, bainhira respektiva titulares (dupatadu/a), nomeadamente, asumi fali kargu hirak hanesan; Presidente da Republica, Membro do Governo, Deputado, Magistrado, Magistrado Judisial, Provedor de Direito Humanos e Justica, Embaixador, Gestor Publico ou Dirigente de Instituto Publico.

Maibe ha’u sei iha perguntas, karik respektiva titulares (deputadus/as) ne’e asumi fali kargu sira hanesan assessor ka assessora ou servisu fali iha ONG’s ruma (nasional/internasional), será que sira sei simu nafatin pensaun mensal vitalicia nu’udar titulares? Hanoin to’ok ba.

Pensaun Mensal Vitalicia Nu’udar Direitu
Pensaun mensal vitalícia ne’e nu’udar direitu pesoal husi ex-titulares (deputadus/as) idak-idak nian. Deputadu/a ka ex-titulares ida iha direitu atu hetan pensaun (indo=tunjangan) ba servisu ne’ebe maka durante ne’e nia halo hodi servi estadu no governo Timor-Leste. Direitu ne’ebe deputadu/a ka ex-titulares sira iha, tuir lei hateten maka hanesan; direitu ba asistencia mediku, bele ba iha rai-liur; direitu atu importa viatura ruma ba uso pesoal no la-presiza halo pagamento ba taxa; direitu atu importa material necesseariu hotu hodi halo konstrusaun ba uma rezidencia privada; direitu livre transito ho passaporte diplomatiku.

Perguntas mai ha’u maka ne’e, karik na’i deputadu/a ka ex-titulares hirak ne’ebe la asumi ona kargu ka kna’ar publiku ruma ou bainhira mate fen/laen ka oan sira, kontinua simu direitu ne’ebe maka mensiona ona ne’e? se-nune’e, di’ak fali. Uja lia-fuan halimar husi joven sira karik, dehan nune’e “IMI MAKA GOZA ONA”. Iha ne’e, ha’u atu hateten de’it katak, direitu hirak ne’e hatudu duni oinsa privillegiu bo’ot ne’ebe maka na’i deputada/a ka ex-titulares sira iha. Agora povu kbi’it laek sira hetan sa-ida?

Tinan-tinan, ferik-katuas (idozos) no invalidus simu netik “direitu” ki’ik oan ida ne’ebe hanaran subsidiu. Montante la bo’ot ida. Entre US$ 125 to’o US$ 150/tinan. Ida ne’e mos dala ruma la simu kompletu. Ne’e ba ferik katuas no invalidus. Agora hirak ne’e kbi’it la-iha, maibe sei-dauk tama idade idozos no la’os invalidus, ne’e simu lós sa-ida?

Funsionariu publiku sira “di’ak” oituan. Bainhira tama ona idade reforma, sira mos sei simu pensaun. Maibe pensaun ne’ebe sira simu ne’e la aumenta ho regalias ka buat sira-seluk. Ne’e kuitadu oituan. Tanba hanesan mákina estadu ne’ebe maka servisu maka’as iha terrenu, la hetan “privillegiu” hanesan ho titulares sira. Ita atu ko’alia sa-ida? Lei la fo dalan. Direitu ne’ebe maka durante ne’e exige, semu hela ho anin ba-mai de’it.

Promesas Politika no Exigensia Públiku.
Nu’udar ema polítiku, deputadu/a ka titulares sira dala-barak halo “promesas” ne’ebe maka mesak furak de’it ba povu. Hahu husi tempu kampaña, to’o bainhira tama ona Parlamento Nacional ita sempre rona na’i deputadu/a sira “hakilar” hodi defende povu nia “direitu”.

Povu iha direitu atu hetan edukasaun di’ak, saude di’ak, Estrada di’ak, eletrisidade di’ak, no seluk-seluk tan. Lia-fuan hirak ne’e ita sempre rona bainhira iha plenaria ka bainhira halo debate Orsamento Geral Estado. Maibe, bainhira temin konaba alterasaun ou revizaun ba lei pensaun vitalicia, na’i deputado/a sira nia resposta ida de’it. “Tama ona iha agenda, depois maka sei diskute iha tempu badak”.

Na’i deputado/a sira sempre halo agenda hela de’it. Agenda ba semana oin, fulan oin, tinan oin, maibe agenda maka hela agenda de’it ona. La-iha asaun. Pensaun vitalicia sai ona hanesan produtu politiku, ne’ebe maka iha tempu kampaña sempre “oferese” ba povu sira.

Dr. Marii Alkatiri Sekretariu Jeral Partido bo’ot FRETILIN, iha biban balun hateten katak “tempu ona atu halo revizaun ba lei pensaun vitalicia” (STL.18/09/2015). Maibe tempu ne’e bainhira los, lahatene. Povu hein ba hein, exige ba exige, maibe resposta hanesan nafatin “tama ona agenda diskusaun iha plenaria”.

Iha situasaun ida hanesan ne’e, ha’u fiar tebes, katak na’i deputadu/a sira hamrik iha pozisaun ne’ebe “difisil” oituan. Kabas-mean husi situasaun ida ne’e maka; pensaun vitalicia ne’e nu’udar direitu ida, tanba ho hanoin humana atu bele garante sustentabilidade financeira iha futuru. Maibe kumprimisu polítiku liu husi “promesas” hirak iha tempu kampaña, mos hanesan “tusan moral” ida ba povu eleitores hotu. Exigensia ne’ebe povu, liu husi Movimentu Universitariu Timor-Leste halo, hanesan xamada ida, tanba “promesas” ne’ebe hato’o iha tempu kampaña sei-dauk kumpri.

Ikus.
Pensaun Mensal Vitalicia ba na’i deputadus/as ka ex-titulares sira ne’e nu’udar direitu privillegiu ida. Mai ha’u, tanba sira nu’udar titulares polítika, ne’ebe maka sempre ko’alia no foti desizaun konaba “distinu” povu nasaun ne’e nian, “merese” duni atu hetan netik pensaun ruma. Maibe direitu privillegiu hirak ne’e, presiza tebes atu haré’e mos ba iha kondisaun real moris povu ohin loron nian. Na’i deputado sira presiza iha konciensia konaba direitu pensaun ida oinsa maka sira (no familia) bele simu?

Sugestaun hirak ne’ebe maka publiku hato’o ona, liu husi Movimentu Universitariu Timor-Leste (MU-TL) no sociedade sivil sira, presiza hetan atensaun no konsiderasaun. Importante tebes mos atu na’i deputadus/as hotu hanoin ho honesto no sincero, katak direitu ne’ebe  sira (sei) simu ne’e privillegiu duni, maibe (seidauk) la-reflekte ba direitu moris sociedade timor-oan barak nian ne’ebe maka durante ne’e sira luta no defende iha Uma Fukun Parlamento Nacional

Hanoin ba, Eleisaun Geral 2017 besik ona. Lei Pensaun Mensal Vitalicia ne’e sei kontinua “Budu” ka oinsa? Ou, sai fali “produtu politiku” ida ne’ebe presiza “hakilar” tan iha kampaña ba eleisaun geral 2017 mai? Maske nune’e, ha’u fiar katak agenda ne’ebe maka na’i deputadu/a sira marka ona, sei kumpri duni, nune’e bele ona diskute no tetu exigensia hotu bazeia ba realidade hirak ne’ebe maka durante ne’e mosu.

 Ha’u nia hanoin ikus liu, atu bele halo alterasaun ka revizaun ba lei pensaun mensal vitalicia, presiza de’it buat tolu husi na’i deputadus/as hotu; Honestidade, Sinceridade no Konciensia Social.


e-mail; zecunha_bce@yahoo.com; Tel. 78361688

1 October 2015


DIGNIFIKA PAPEL PROFESSORES
(REFLEKASAUN IDA IHA LORON MUNDIAL PROFESSORES)

HUSI: António J. Castro da Cunha


Professor ou docente ka iha Timor-Leste bain-bain ita bolu mestri, nu’udar profisaun ida ne’ebe iha papel determinante tebes atu prepara no eduka jerasaun humana kualifikadu, nune’e bele konstrui no dezenvolve nasaun ida. Professor ka docente (teacher), tuir definisaun Wikipedia katak ema ka pessoa ida ne’ebe hanorin ciensia, arte, téknika no koñesementu seluk tan. Atu bele ezerse ka asumi profisaun ida ne’e, presiza ema ne’ebe iha kualifikasoens akadémikas no pedagójikas, nune’e bele transmite ka hanorin materia aprendijazem ho forma ne’ebe di’ak liu ba estudantes ka aluno sira hotu.

 Ida ne’e mos atu esplika katak, papel prinsipal husi professor ida maka atu eduka, hanorin, orienta, dirigi, treina, analiza no avalia alunus ka individu ne’ebe sira hanorin. Tebes, professor ka docente nu’udar profissaun ida ne’ebe kmo’ok tebes. Tanba ne’e, papel professor iha fungsaun ne’ebe stratégiku, hodi prepara rekursu humanu ne’ebe kualifikadu.

Iha loron 5 fulan Outubro, tinan-tinan, mundu tomak selebra nu’udar loron ba professores hotu (dia dos professores). Objetivu prinsipal husi selebrasaun loron mundial professores ne’e maka; Da-uluk, atu fo hanoin ba professores hotu konaba sira nia fungsaun no papel stratégiku hodi prepara rekursu humanu ne’ebe kualifikadu. Da-rua, atu apoiu (suporta) ba professores hotu iha mundo tomak i fo garantia katak sustentabilidade no ezistensia husi jerasaun futuru depende ba sira (profossores) hotu.

Ha’u atu hateten de’it mos katak, nasaun ida, bele sai nasaun ne’ebe dezenvolvidu, iha karater no dignidade, depende tebes ba sa-ida maka professores sira hanorin ba estudantes.

Loron 5 fulan Outubro, mosu husi akontesimentu históriku ida ne’ebe akontese iha loron 21 Setembro to’o 5 Outubro 1966, bainhira realiza konferensia internasional ida iha Paris. Konferensia ne’e partisipa husi nasaun 76 hanesan membrus husi UNESCO no organizasaun internasional 35. Konferensia ne’e rasik hamosu rekomendasaun konaba estatuta professores ne’ebe koñesidu ho naran “ILO/UNESCO, Recommendations Concerning the Status of Teachers”.

Kontiudu husi rekomendasaun ne’e maka hanesan; Da-uluk, foku ba profesionalismu no bem-estar professores, liu-liu iha nasaun sub-dezenvolvidu sira. Da- Rua, profesionalismu professores la’os atu hatu’ur profisaun professor nar-naran de’it, maibe iha bukae ciensia no kompetensia adequadu i suficiente, balun maka hanesan kompetensia pedagojia. Da-Tolu, professores tengki hadomi nia profisaun totalmente no sincero. Da-Hat, labele hili profisaun nu’udar professor hanesan Segundo alternativa, tanba de’it susar atu hetan servisu seluk.(Fontes. Kompasian.com/2010).

Tuir UNESCO, loron professor mundial tengki reprezenta fundamentu tolu, maka hanesan konciensia, kompreensaun no apresiasaun ne’ebe maka demonstra papel importante professor ida nian, katak hanorin ciensia no dezenvolve jerasaun (futuru).

Professores iha Timor-Leste
Oin-sa ho Timor-Leste? iha loron ne’ebe importante tebes ba professores hotu iha mundo tomak, ha’u hakarak dada ita hotu atu halo refleksaun hamutuk. Reflekte konaba oinsa moris professores nian iha nasaun doben ida ne’e. Karik, Timor-Leste nu’udar nasaun dignifika ona nia professores hotu? Oin-sa maka ita bele dignifika professores sira?

Númeru professores hotu iha Timor-Leste, tuir dadus husi Ministeriu Edukasaun, mais ou menus 12,867 professores, tantu permanente komu kontratadu. Professoers hirak ne’e hanorin husi Pre-Eskolar, Ensinu Baziku, to’o Ensinu Sekundariu Geral no Tékniku Vokasional.

Ha’u nia observasaun, badak no simples, katak iha dékade ikus Timor-Leste nia Ukun Rasik An ida ne’e, ita (nu’udar nasaun ida) seidauk fó atensaun ka prioridade hodi “valoriza” no “dignifika” timor-oan hirak ne’ebe hili dalan professor nu’udar sira nia profisaun. Alende ne’e, hirak ne’ebe hili dalan nu’udar professor mos, dala-ruma la (seidauk) valoriza no dignifika sira nia profisaun rasik.

Iha razoens barak, tuir hau’u nia hanoin, tanba sa buat hirak ne’ebe bele mosu. Maibe, ha’u bele hatu’ur ba razoens bo’ot tolu, hanesan tuir mai;

Da-uluk, Profisaun nu’udar professor la (seidauk) garante moris iha futuru. Tanba ne’e, hili dalan nu’udar professor dala-barak sai hanesan alternativas ka ponte ida atu bele sobrevive, molok hetan fali profisaun seluk ne’ebe bele garante sira-nia moris iha futuru. Ba ida ne’e, barak hili dalan sai professor parte-tempu (part time) de’it. Professor barak, dala-barak tengki abandona alonus sira, la’os tanba sira nia hakarak, maibe liu-liu tanba ejizensia necesidades ne’ebe obriga. Professor barak tenki buka “rendimentu” adisional atu bele garante sustentabilidade ba sira nia moris (familia). Nune’e, sira nunka foku hala’o sira nia kna’ar nu’udar professor ida. Tanba-sa maka nune’e?

Da-ruak, Professor “la’os” profisaun. Timor-oan barak ne’ebe remata ona sira nia estudu iha ensinu superior (barak mos iha de’it ensinu sekundariu) dala barak preukupa  liu ho kampu servisu. Tanba Timor-Leste nu’udar nasaun “sei menus” kampu servisu, nune’e formadu no licenciadu barak haré’e eskola hanesan kampu servisu ida. Licensiadu barak hatama aplikasaun iha eskola sira, no “obriga an” de’it ba hanorin alunos sira. Maske sira hatene katak, atu sai professor ida tenki iha antesedente iha area edukasaun ou iha koñesementu pedagojia ne’ebe suficiente, maibe ba sira “la-iha” obsaun ona. Tanba ne’e, professor ba ema balun la’os hanesan profisaun ida ne’ebe presiza hala’o ho professional.

Da-tolu, Sai professor la’os tanba vokasaun. Timor-oan balun sai professor, la’os tanba sira hakarak (iha duni vokasaun) atu sai professor, maibe liu-liu tanba atu hetan de’it servisu. Ha’u temi balun, ida ne’e signifika kata sei iha professor barak maka hadomi tebes nia profisaun nu’udar professor hanesan vokasaun hodi dedika sira-nia an tomak atu prepara no dezenvolve rekursu humanu ne’ebe kualidade iha nasaun ida ne’e. Maske professor barak hili dalan ida ne’e nu’udar profisaun ida ba sira, maibe dala-barak sira la iha vokasaun ba sira nia profisaun. Bainhira ema ida la-iha vokasaun ba nia servisu, certu katak nia sei la iha vontade atu aprende no  dezenvolve nia koñesementu nu’udar professor. Se nune’e ona, ita bele imajina ona, sa-ida los maka professor ne’e loron-loron halo?

Maske nune’e, ha’u lakohi hatu’ur ida ne’e hanesan problema, maibe nu’udar dezafius ba ita nu’udar nasaun ida. Vise-Ministru Edukasaun, Abel Ximenes sempre ko’alia nune’e, “lalika haré’e difikuldade hotu ne’ebe ita infrenta hanesan problema, maibe hatú’ur nia (difikuldades) hanesan dezafius”.

Dignifika Professores Hotu
Tuir informasaun ne’ebe iha, governu liu husi Ministeriu Edukasaun mós sei selebra loron mundial ba professores iha tinan 2015 ne’e. Maske sei la selebra iha loron 5 fulan Outubro ne’e, maibe pelu-menus, Ministeriu Edukasaun iha hanoin ne’ebe di’ak atu dignifika professores hotu iha nasaun ida ne’e.

Mai ha’u, la’os selebrasaun ne’e maka importante maibe kontiudu husi selebrasaun ne’e. Sa-ida maka governu sei halo hodi bele dignifika professores hotu iha nasaun ida ne’e? no sa-ida rasik professores ida-ida bele halo hodi dignifika sira nia profisaun? ita hotu bele hein hodi akompaña no kontribui. Maibe, atu dignifika professores sira iha loron especial ida ne’e (dia mundial dos professores), la’os responsabilidade Ministeriu Edukasaun nian de’it.

Entidades hotu (publiku no privadu), tenki hanoin ona oinsa bele dignifika no garante moris-di’ak professor ida-ida nian. Moris di’ak iha ne’e, signifika katak professor ida-ida iha sira nia atividades loron-loron, bele senti orgullu no dignu ho profisaun ne’ebe sira asumi. Salariu ne’ebe dignu, ambiente ne’ebe saudavel, valoriza no tane-as profisaun nu’udar professor, no importante liu maka rekoñesementu ba vokasaun no dedikasaun ne’ebe professor idak-idak iha.

Nune’e mos ba professores hotu. Nu’udar professor, ida-ida tengki hatene no kumpriende sa-ida maka papel prinsipal nu’udar edukador ida. Professores hotu tengki kaer metin papel prinsipal hanesan ha’u temin ona (tuir prinsipiu komun), nu’udar edukador. Professor ida-ida maka tengki dignifika uluk nia-an, molok bele husu mos ba ema seluk atu halo hanesan.


Ikus.
Professor ka docente ka mestri, nu’udar profisaun ida ne’ebe maka kmo’ok tebes. haré’e ho matan-tomak, dala-ruma ita dehan ne’e fasil, maibe la-fasil hanesan sa-ida maka ema barak hanoin? Atu bele eduka individu ida sai ema ida (mendidik manusia menjadi manusia), la-to’o de’it ho matenek no titulu ne’ebe iha, maibe liu-liu presiza iha vokasaun no dedikasaun.

Hahu husi professores iha Pre-Eskolar, Ensinu Baziku, Ensinu Sekundariu to’o Ensinu Tersiariu ka Ensinu Superior, hotu-hotu ho nia papel no fungsaun ne’ebe la hanesan. Maibe, sira (professores) ida-ida iha papel ne’ebe importante no fundamentu tebes ba futuru nasaun ida ne’e nian. Papel ne’ebe importante no fundamentu ne’e, presiza hala’o ho vokasaun no dedikasaun. Bainhira individu ida hili dalan sai professor hanesan vokasaun ida, klaru katak nia hadomi no sincero hodi dedika nia-an tomak, hanorin no dezenvolve jerasaun futuru.

Lós duni katak, papel professor hotu, ohin loron (prezente) no ba-oin (futuru) sei hakat liu kruzamentu no ai-tarak ne’ebe naruk i barak tebes. Kualifikasaun professional, koñesementu pedagojia, abilidade lingua (Tetum no Portugues), ejizensi moris-di’ak, no seluk tan, sei sai hanesan bareira bo’ot ida ne’ebe satan hela professor sira. Maske nune’e, ita hotu konciente katak la-iha dezafiu ida maka la-bele hakat liu. Buat hotu presiza tempu no hakat liu husi prosesu ida. Professor hotu tenki fiar katak, governu liu husi Ministeriu Edukasaun, sempre esforsu atu haraik moris ne’ebe dignu ba hotu-hotu. Hakat nei-neik, maibe la’o bei-beik. La’o ba futuru ne’ebe di’ak liu.

Aproveita oportunidade iha selebrasaun loron mundial ba professores, ha’u hakarak hato’o apresiasaun, agradesementu, obrigado wa’in no hakru’uk ho respeitu tomak ba professores hotu ne’ebe maka sakrifika no dedika ona sira nia tempu no moris tomak hodi eduka, hanorin, orienta, dirigi, treina, analiza no avalia jerasaun futuru nasaun doben ida ne’e. Timor-Leste hein nafatin imi (professores) hotu nia sakrifisiu no dedikasaun hodi hanorin no dezenvolve jerasaun futuru ida ne’ebe iha kualidade no kompetividade, liu-liu iha moral no ètika ne’ebe di’ak.

Atu taka,  permite ha’u atu hato’o de’it liafuan badak ida, “Professores hotu, imi iha direitu atu ejizi sa-ida maka sai imi nia direitu. Maibe, keta haluha mos imi nia dever. Hanoin ba, futuru nasaun doben ida ne’e, depende tebes ba sa-ida maka imi (professores) sei “kúda” (hanorin) hela iha alunos idak-idak nia kakutak (otak). Reflekte ba, “Fini di’ak sei fo fuan ne’ebe di’ak, Fini àt sei fo fuan ne’ebe la-di’ak”.



Notas; E-Mail; zecunha_bcu@yahoo.com, Telp; 78361688.