Maria Vitoria Timor-Leste

PÉROLA DE TIMOR-LESTE IHA PALKU DAA 2

(Lisaun ruma hosi Maria Vitoria)

Hosi: Antonio J. Castro da Cunha

Povo Timor-Leste matan komesa monu ba muzika dangdut. Povu Timor-Leste nia fuan hahu nafurin ho domin ba Maria Vitoria (MarVi). Feto klosan ida ne’ebe hatudu aprezentasaun furak no espekta tebes iha palku Dangdut Akademi Asia 2 (DAA 2)-Indonesia. Timor-Leste nia oan ida ne’ebe antes la hatene no la kuñese dangdut, derepenti de’it naran sai famouzu tebes iha palku dangdut. Ema hotu admira. Ema konta nia prezensa. Partisipasaun MarVi ho nia kolega na’in 5 seluk iha kompetisaun Dangdut Akademi Asia 2, dada duni atensaun ne’ebe bo’ot hosi povu nasaun ida ne’e. Ida ne’e maka vista ne’ebe ohin loron timoroan hotu hareé, asiste no konta tuir iha sira nia atividades loron-loron.

Partisipasaun timoroan sira iha palku kompetisaun DAA 2-INDOSIAR, la’os ba atu prienxe numeru no halo rame de’it palku, maibe sai duni kompetitor ida ne’ebe nasaun seluk mos konta. Ha’u pesoal la gosta kanta. Tanba lian la di’ak liu – fals los. Maibe ha’u gosta rona muzika. Uluk sei hanesan estudante iha Surabaya, ha’u mos gosta rona muzika popdut – Pop Dangdut…hahaha. Timoroan na’in 6 eskoelidu hodi reprezenta Timor-Leste ba Jakarta-Indonesia. Na’in 4 hela iha faze da-uluk de’it. Na’in 1 to’o faze da-tolu (top 18) no na’in 1 seluk ohin loron iha ona faze da-hat (top 12). Nia maka MarVi – pérola de timor.

Maluk timoroan sira hotu, ha’u fiar oras ne’e ita hotu louva no orgulliu tebes ho pasu ne’ebe MarVi hakat to’o ona. Iha fulan ida ikus ne’e, MarVi, joven feto timoroan ida ho idade tinan 15, mai hosi familia simples tebes. Iha palku kompetisaun Dangdut Akademi Asia 2 (DAA 2), MarVi konsege hatudu surpreza bo’ot ho talenta lian osan-mean ne’ebe nia iha ba publiku.

MarVi sai trending topic. Ema barak admira ho talenta ne’ebe nia iha. Lian ne’ebe furak ho karater vokal ne’ebe as, halo komentador sira, juri no amantes muzika dangdut hosi nasaun seluk laran monu ba nia. Asean admira. Mundo admira. Afinal iha Timor-Leste subar hela pérola murak ida iha muzika.

Maluk leitores sira, hakerek ida ne’e la’os atu minimiza timoroan na’in lima seluk, Dora Bria, Lola Cancio, Marco Araujo, Jerry Kong no Gerson Oliveira nia kapasidade no talentu iha muzika. Sira hotu iha lian ne’ebe furak no uniku. Sira hotu hatudu ona performa ne’ebe di’ak no hamorin ona Timor-Leste nia naran. Gerson konsege to’o top 18. Nu’udar timoroan, no hanesan sidadaun Timor-Leste ita hotu tengki orgulliu ba MarVi.

Lisaun Ne’ebe Bele Aprende

Maluk leitores hotu, pesoalmente ha’u la kuiñese MarVi. Maibe, bainhira rona no hareé katak Timor-Leste nia oan ida ne’e hananu iha kompetisaun no lori bandeira nasional hamrik iha palku espektakuler, neon ne’e senti haksolok no orgulliu tebes. kalan-kalan “mete” hodi loeno matan ba INDOSIAR, la’os tanba gosta dangdut, maibe tanba hakarat de’it atu asiste Timor-Leste nia oan nia performa.

MarVi oras ne’e hakat to’o ona iha faze top 12. Uniku nia mesak, tanba Gerson tengki tersenggol ona iha top 18. Performa pérola Timor-Leste ne’e liu ona espektativa ema hotu nian. Iha media sosial hanesan facebook, ema barak ko’alia konaba MarVi. Media nasional iha Timor-Leste mos sempre foti nu’udar notisia importante. Deputado sira mos ko’alia ona asuntu ne’e iha Parlamentu Nasional. Brevemente – timoroan hotu orgulliu ho prestasaun ne’ebe MarVi atinji ona. Ho idade ne’ebe sei nurak tebes, MarVi leba ona misaun bo’ot ida, konaba oinsa bele hamorin Timor-Leste nia naran liu hosi kompetisaun palku muzikal iha Indonesia-nasaun ne’ebe bo’ot no kuñesidu tebes ho dangdut.

Sa ida maka ita – timoroan hotu, liu-liu juventude sira futuru nasaun ne’e nian bele aprende hosi prestasaun MarVi? Ita hotu konkorda katak, la-iha susesu ida ne’ebe maka mosu derepenti de’it. Haré’e ba antesedente ne’ebe MarVi iha, susesu ne’ebe ohin loron nia hetan mai hosi vontade ida ne’ebe forte tebes atu kontinua aprende, aprende no aprende hodi kadi no dezenvolve talenta ne’ebe Maromak haraik ba nia.

Lisaun seluk ne’ebe ita bele aprende hosi MarVi, maka simplesidade, humildade, vontade atu aprende, espiritu atu hatudu performa ne’ebe di’ak no aten brani tebes hodi simu dezafius i infrenta dezafius hotu ho susesu. Mai ha’u, MarVi mosu hanesa naroman ida ba labarik timoroan hotu katak, la iha buat ne’ebe maka imposibel bainhira ita hakarak no iha vontade atu infrenta. MarVi, joven feto ida ne’ebe reprezenta karakter no identidade timoroan iha mundu. MarVi sai hanesan marka ida ba Timor-Leste nia oan ne’ebe badinas aprende, matenek,  iha kualidade no kapasidade atu bele kompete.

Agradese ba ETO TV+

Timor-Leste nia naran ne’ebe kalan-kalan ema temi TV INDOSIAR Indonesia nian, la sés hosi esforsu tomak ne’ebe maka ETO TV+ halo ona. Espiritu atu promove juventude timoroan ne’ebe iha talenta muzika ba mundu internasional, merese duni ita hotu nia apresiasaun no orgulliu. Ohin loron, maske ema hotu la temi kona, ETO TV+ loke ona dalan no karí ona mehi ne’ebe furak ba juventude timoroan hotu iha tinan sira tuir mai.

Maske nune’, ha’u espera katak servisu ETO TV+ la to’o de’it lori timoroan sira ba tuir kompetisiaun iha Jakarta. Ba oin, ha’u espera katak ETO TV+ foti nafatin papel ne’ebe importante hodi kontinua kúda no haburas talenta ne’ebe timoroan barak iha area muzika. Dala ruma ha’u husu halimar ba maluk sira nune’e, “ohin loron MarVi no timoroan seluk halo Timor-Leste nia naran iha palku kompetisiaun DAA 2 morin tebes.

Perguntas maka ne’e, depois kompetisaun DAA 2, sira MarVi CS atu ba ne’ebe no sei sai oinsa?” Nu’udar TV privadu, ha’u espera katak ETO TV+ ne’ebe inisia ona promusaun ida ne’ebe ita bele temin susesu tebes, bele kontinua garante ezistensia hosi MarVi CS iha mundu muzika Timor-Leste nian. Ha’u espera katak ETO TV+ kontinua sai esperansa ba timor-oan hotu.

Esperansa ho Marvelovs no Timor-Leste.

Hanesan ita hotu hatene ona, MarVi oras ne’e iha ona top 12. Besik ona liña final. Tanba ne’e, hakarak ka lakohi ita tengki suporta nafatin atu MarVi bele hakat to’o liña final. Hanesan esteitmentu hotu ne’ebe Marvelovs sira hato’o iha media social facebook, hotu-hotu hato’o ho esperansa ne’ebe hanesan. MarVi sei sai kompetitor ne’ebe kompetitivu tebes iha top 12 ne’e.

Hanesan performa ne’ebe maka MarVi hato’o ona hosi hahu hosi top 36, top 24 no top 18, MarVi sempre hatudu surpreza ho knanuk ne’ebe “difisil” tuir ema nia hanoin. Hareé ba susesu ne’ebe MarVi hetan iha faze hirak ne’ebe nia liu ona, ha’u hanoin esperansa Timor-Leste no Marvelovs hotu sei la monu ba rai. Tebes duni katak, kompetitor sira iha top 12 ne’e iha kualidade ne’ebe di’ak tebes, intermus lian, esperensia, kualidade vokal, no seluk tan. Maibe, iha kompetisaun buat hotu bele akontese.

Maria Vitoria alias MarVi, PÉROLA DE TIMOR-LESTE. Hosi no body-to be somebody.  Iha Timor-Leste de’it, uluk ema barak la kuñese. Maibe agora, la’os Timor-Leste de’it, Indonesia, Malaysia, Brunei Darusalam, Singapura no Thailand mos louva no admira ho MarVi. Ida ne’e seidauk konta admirador sira seluk iha Korea du Sul, Inglatera, Irlanda no Portugal.

Governu liu hosi Sekretariu Estadu Juventude no Disportu organiza ona nonton bareng. Ida ne’e di’ak, maibe seidauk to’o. Ha’u nia sujestaun, governu presiza oferese reward ruma ne’ebe maka merese ba MarVi. Performa ne’ebe MarVi hatudu ona, halo duni la’os deit timoroan maka admira no orgulliu, maibe mos ASEAN.

Atu taka hakerek ida ne’e, ha’u konvida ita hotu, nu’udar timoroan kontinua asisti no suporta MarVi iha top 12, nune’e nia bele iha forsa nafatin lori Timor-Leste nia naran semo iha mundo liu hosi muzika dangdut. Maria Vitoria, Pérola de Timor-Leste….a luta continua, resistir e vencer. #supportmarvi 100%.

Notas: kritikas no sujestaun bele haruka mai e-mail: zecunha_bcu@yahoo.com.

Maria Vitoria Timor-Leste

TAMA TOP 5: VITORIA MarVi, VITORIA TIMOR-LESTE

(Prezente Natal Ne’ebe Furak ba Povu Timor-Leste Tomak)

HOSI: Antonio J. Castro da Cunha

Dala ida tan, Maria Vitoria – MarVi - halo Timor-Leste nia naran morin iha Palku Kompetisaun DAA 2. Liu hosi aprenjentasaun kalan rua iha faze oportunidade Wild Card, MarVi konsege hetan apresiasaun ne’ebe bo’ot tebes hosi komentator na’in 6 ne’ebe hotu-hotu fo lampu hijau, hodi halakon kontestante kualifikadu hosi nasaun tolu hanesan Ihsan no Duo Alfin hosi Indonesia, Amy Fara hosi Thailand no Rojer Kajol hosi Malaysia. MarVi hakat duni ba TOP 5, faze meus final iha kompetisaun Dangdut Akademi Asia 2.

Hanesan artigu ne’ebe ha’u hakerek uluk ona, MarVi hanesan perola furak ida maka moris duni hosi husar rai lulik Timor-Leste. Talenta natureza ne’ebe MarVi iha, mistura ho determinasaun, matenek, no kapasidade atu aprende i kumpriende lala’ok kompetisaun muzika dangdut, halo nia kontinua sai kompetitor ne’ebe ema hotu konta nia prejensa. Timor-Leste orgulho. Mundo mos hamrik, foti ulun i basa-liman.

Hahu kedas top 36, espiritu kompetisaun ne’ebe MarVi iha hatudu no demonstra duni iha palku DAA 2 Indonsiar. Maske sempre okupa klasifikasaun da-tolu iha faze hotu ne’ebe MarVi hakat liu, maibe ida ne’e la hamate espiritu nu’udar maubere i buibere nia oan ne’ebe sempre orgulho reprezenta Timor-Leste iha mundo internasional.

Maria Vitoria, feto klosan jerasaun Timor-Leste ne’ebe foin moris iha era ukun-rasik an – iha karakter no mental ne’ebe forte hodi infrenta no ultrapasa dezafius hotu. Hanesan komentator hosi nasaun seluk dehan “Maria Vitoria selalu menyanyikan lagu-lagu dangdut dengan tingkat kesulitan yang tinggi dan berhasil menaklukannya dengan sangat baik”

Knanuk Bunga Pengantin no Anomang Obong (lian jawa) – nu’udar kantiku rua ne’ebe konsege lori MarVi ba top 5. Konforme komentator sira ne’ebe iha esperensia hanesan, Soimah ‘Ma’e’, Iis Dahlia, Rita Sugiarto no fitun dangdut seluk hosi Indonesia admira tebes ho kapasidade MarVi hananu kantiku ne’ebe ho nivel difikuldade as tebes. Iis Dahlia komenta “Saya aja belum tentu bisa menyanyikan lagu anomang obong dengan baik seperti Maria”.

Monu no Kontinua Hamrik hodi Luta

Bainhira MarVi tersenggol iha top 9, Marvelovs sira hotu maske kecewa maibe kontinua fo apresiasaun ne’ebe as. Ha’u, ema ida hosi ema wain ne’ebe sempre hein ho laran taridu MarVi nia aprejentasaun iha kompetisaun dangdut akademi asia 2. Bainhira MarVi tersenggol iha top 9, ha’u mos sente triste oitoan. Maibe iha lisaun ida maka ha’u aprende hosi MarVi – Simu Realidade i Rekuñese nia frakejas hotu. Ha’u triste, maibe ha’u haré’e MarVi kontinua hamrik ho fiar an, hamnasa nu’udar buibere Timor-Leste, simu kritikas no sugestaun hotu hosi komentatores no juri. MarVi “monu” maibe nia kontinua “hamrik fali” hodi luta.

Ho talentea no kualidade lian ne’ebe fitun dangdut sira rekuñese, mista ho determinasaun no karakter atu kompete ne’ebe bo’ot, aumenta mos suporta hosi Marvelovs tomak, ikus mai MarVi hetan duni Wild Card  nu’udar oportunidade ba partisipantes sira hanesan kompetitor ida ne’ebe kompetitivu liu iha Palku DAA 2. MarVi ne’ebe “monu” iha top 9, hamrik fali ho fiar an tomak hodi luta iha faze ida ne’e. MarVi kontinua hamrik no ikus mai kantiku ho dalen Jawa ne’ebe nia nivel difikuldade as tebes tuir peritus dangdut sira dehan “Anomang Obong” lori duni nia ba TOP 5.

TOP 5 : Indonesia vs Timor-Leste

Maria Vitoria tama duni ona iha TOP 5 DAA 2.  Iha loron 2 nia laran, 21 – 22 dezembro 2016, MarVi sei kompete ho partisipantes melhores na’in 4 hosi Indonesia; Weni, Ical, Rani no Irsya. Haré’e hosi kualidade no esperensia kontestantes na’in 4 ne’e, ita tenki rekuñese katak sira iha kualidade ne’ebe di’ak liu.

Performa iha TOP 5, ita bele dehan entre Indonesia vs Timor-Leste. Entre Garuda no Lafaek. Enter “David no Goliat”. Maibe, keta haluha, MarVi konsege “dudu sai” ona melhores seluk hosi nasaun sira hanesan Malaysia, Brunei, Singapura no Thailand. Tanba ne’e, ha’u fiar katak Maria Vitoria sei hatudu performa ne’ebe kompetitivu.

Durante asiste kompetisaun DAA 2 ne’e iha kanal TV Indosiar, ha’u haré’e katak Weni no Ical iha kualidade ne’ebe di’ak liu. Maibe entre Rani no Irsya, ha’u fiar Maria bele “hakat liu” sira. Tanba ne’e, ha’u fiar Maria Vitoria sei hakat to’o ba TOP 3.

MarVi Merese Hetan Timor-Leste Nia Apoiu

Oras ne’e ita hotu hatene MarVi hakat ona ba TOP 5. Hela pasu ida tan atu hakat ba faze final ka ikus liu iha kompetisaun DAA 2. Iha situasaun politika no ekonomia Timor-Leste ne’ebe sei mukit, no bainhira hare’e Emilia Pires – Feto timoroan ne’ebe halo timoran hotu “ran nakali” tanba nega Timor-Leste nu’udar nia nasaun no halai hosi justisa hodi ba subar rai seluk, Maria Vitoria  sai netik hanesan “mahon ben” ne’ebe turuk habokon no halo malirin povu nia fuan. Tanba ne’e, Maria Vitoria – MarVi – merese duni hetan Timor-Leste nia apoiu.

Konforme informasaun hotu ne’e ha’u hatene, bainhira MarVi sei kompete iha top 12 – Primeiro Ministro RDTL dr. Rui Maria Araujo orienta ona ba Embaixador Timor-Leste iha Jakarta atu bele esforsu ho posibilidade hotu apoia ba MarVi nia kareira iha Indonesia. Sekretariu Estadu Juventude i Desportu, sempre organiza nonton bareng – ida ne’e di’ak. Maibe Marvelovs no povu Timor-Leste tomak hein katak Excelência Sekretariu Estadu bele oferese prezente kontretu ne’ebe furak liu.

Lian tatolin balun mos ne’ebe ha’u lé’e iha media sosial facebook katak emprejariu bo’ot – patraun lotaria ka SDSB, Señor Mauhoka sei fo prejente bainhira MarVi fila hosi Jakarta. Nune’e mos hosi Avo Jape, na’in ba Timor Plaza. Ha’u nia esperansa katak informasaun sira ne’e hotu los. Ita hotu nu’udar sidadaun Timor-Leste orgulho no konkorda katak MarVi merese duni hetan prezenta ne’ebe di’ak liu ba prestasaun ne’ebe nia oferese ona ba nasaun doben Timor-Leste.

Timor-Leste mos sei la haluha ETO TV+ ne’ebe maka inisia no promove no apoia ona timoroan sira ba tuir kompetisaun iha Dangdut Akademi Asia 2 – Indosiar. ETO TV+ mos merese duni ita tomak nia apresiasaun. Ha’u fiar tebes katak manajementu ETO TV+ iha ona planu ne’ebe di’ak tebes konaba oinsa bele promove no garante kareira Maria Vitoria iha futuru.

Ba timoroan hotu, mai ita kontinua fo suporta ba Maria Vitoria, Perola Timor-Leste ne’ebe oras ne’e sai fitun nabilan iha ito hotu nia fuan. Mai ita kontinua suporta MarVi ho hastag #suportmarvi100%.

Fome em Timor-Leste

HAMLAHA no MALNUTRISAUN HANESAN

IRONIA IDA IHA TIMOR-LESTE

Hosi: Antonio J. Castro da Cunha

 

Iha semana hirak liu ba, hahu loron 10 to’o 14 outubro 2016, Timor-Leste selebra loron ai-han mundial ne’ebe Sentraliza iha kapital munisipiu Baucau. Programa barak maka hala’o. Iha ekspozisaun konaba ai-han lokal, seminariu, workshop, kompetisaun pintura to’o debate publiku ne’ebe envolve estudantes universitariu sira iha Timor-Leste. Programa ne’ebe maka organiza hosi Ministeriu Agrikultura i Peska ne’e lori ha’u ba perspektiva ida katak Timor-Leste ohin loron sei infrenta hela situasaun ne’ebe difisil konaba oinsa garante moris di’ak no saudavel ba nia povu.

Iha debate publiku ne’ebe hala’o iha loron ikus selebrasaun loron ai-han mundial, estudantes universitariu hosi instituisaun ensinu superior 4 (hát); UNTL, UNITAL, UNPAZ no IOB aprezenta ida-idak nia teze relasiona ho tema prinsipal ne’ebe maka komisaun organizadora hato’o “Klima Muda Daudaun Ona, Ai-han no Agrikultura Tenki Muda atu Hadi’a Nutrisaun iha Timor-Leste”. Ha’u akompaña debate ne’e to’o hotu. Kuaze oras tolu. Debate ne’ebe interesantes hosi matenek na’in timoroan ne’ebe hanesan mos futuru lideres Timor-Leste. UNTL sai nu’udar vencedor, tuir UNITAL, IOB no UNPAZ.

Iha artigu ida ne’e, ha’u interesante atu dezenvolve hanoin ruma liga ho teze ne’ebe hato’o hosi estudantes IOB na’in tolu (Antonio S. Martins, Mateus Fernandes no Jeremias Madeira) iha debate publiku. Iha pontus prinsipal tolu (3) ne’ebe maka sai hanesan teze hosi aprezentasaun ho subtema “Hakbi’it abilidade no kuiñesimentu agrikultores liu hosi edukasaun espesializada no atividades ekonomiku nu’udar dalan estratejiku hodi luta hasoru hamlaha no ki’ak iha Timor-Leste”.  Pontus tolu (3) prinsipal ne’e maka hanesan (i) garante kontinuidade ba produsaun agrikultores, (ii) promove formasaun no kapasitasaun espesializada ba agrikultores, (iii) dezenvolve atividades ekonomikas hodi bele motiva servisu agrikultores. Pontus prinsipal tolu (3) ne’e, lori ita ba hanoin komun ida konaba oinsa Timor-Leste nu’udar nasaun soberania, bele garante ai-han ba nia povu sira, la’os de’it iha kuantidade maibe mos iha kualidade. Maibe, molok atu dezenvolve ideas prinsipal tolu ne’e, ha’u hakarak sita uluk situasaun jeral ne’ebe maka Timor-Leste infrenta.

Situasaun Jeral Iha Timor-Leste

Ohin loron, mundu tomak inklui Timor-Leste sente duni impaktu ne’ebe mosu hosi mudansa klimatika. Mudansa klimatika ne’ebe iha, afeita tebes ba servisu agrikultores hotu. Situasaun hirak ne’e fo mos implikasaun bo’ot tebes ba iha produtividade servisu agrikultor sira nian. Udan ben ne’ebe menus halo agrikultor sira nia produtividades tún maka’as. Ida ne’e kauza mos rezultadu produsaun ne’ebe ki’ik ou menus. Povu agrikultores barak labele halo koileta ba sira produsaun tanba to’os no natar ne’ebe sai hanesan fontes prinsipal ba rendimentu agrikultores, labele fo rezultadu ne’ebe di’ak. Situasaun hirak ne’e halo agrikultores sira sai dilematiku – iha vontade atu servisu (produsaun ai-han), maibe kondisaun klima la favorese.

Bazeia ba relatoriu hosi Global Hunger Index (Indise Global konaba Hamlaha) iha tinan 2014, katak Timor-Leste hamutuk ho Burundi, Eritrea sai hanesan nasaun ne’ebe indikadu nu’udar nasaun hamlaha. Iha relatoriu Global Hunger Index ne’e hateten mos katak, Timor-Leste hanesan nasaun faila ona iha ninia progressu (atu garante ai-han ba nia povu). Esteitmentu ida ne’e reforsa hosi klasifikasaun porsentazem nasaun ne’ebe GHI hato’o, katak porsentazem hamlaha iha Timor-Leste sa’e hosi 25.7% iha tinan 2005 ba 29.8% iha tinan 2014. Dadus sira ne’e hotu hatudu katak, Timor-Leste moris hela iha situasaun “krize ba ai-han”. Tanba ne’e, atu bele responde necesidades alimentasaun iha rai-laran, governu Timor-Leste tenki importa ai-han mai hosi nasaun seluk. Tuir dadus ne’ebe hato’o hosi FAO-STAT hatudu katak Timor-Leste nia importasaun konaba fos aumenta ba bei-beik hosi tinan 2002 to’o 2012 ho media 18,598 toneladas, tinan 2013 iha 18,500 toneladas no iha 2014 sa’e ba 221,000 toneladas (KONSSANTIL).

Tuir census tinan 2015, total populasaun Timor-Leste hamutuk 1.267.000 no maioria moris nu’udar agrikultor (75%). Iha relatoriu ikus hosi survey ne’ebe hato’o hosi Ministeriu Finansas, hatudu katak númeru ema ki’ak hahu tún hosi 50.4% iha tinan 2007 ba 41.8% iha tinan 2014. Iha kuaze porsentu 63 populasaun timoroan envolvida iha produsaun agrikola, iha batar, mandioka (aifarina) no modo tahan (vegetais). Só 25% envolve iha produsaun fós (hare), nu’udar produtu alimento baziku. Servisu agrikultores iha Timor-Leste sei utiliza sistema subsistensia, tanba ne’e seidauk bele responde necesidades povu Timor-Leste tomak.

Seguransa Alimentar iha Timor-Leste nu’udar preukupasoens prinsipais ba governo. Tanba ne’e governo hatu’ur politika ida konaba seguransa alimentar (ai-han) nu’udar necesidades komplementu no fundamental hodi bele atinji, la’os de’it dezenvolvimentu Milineu, maibe mos hamenus hamlaha ba nia sidadaun hotu no kontribui desisivamente hodi redus numeru ema ki’ak iha tinan 2020 tuir Plano Estrategico Desenvolvimento Nasional 2011-2030.

Situasaun hamlaha ne’ebe Timor-Leste infrenta, kauza mos mal-nutrisaun ne’ebe afeita ba saude labarik timoroan sira. Todan labarik ki’ik liu hosi todan ideal ne’ebe maka tuir lolos labarik ida iha. Tuir survey hosi UNICEF (2013) liu hosi Nutrition Survey Suported hatudu level nutrisaun labarik timoroan hahu tún hosi 48.6% ba 44.7% no agora iha 37.7%. maibe relatoriu hosi governu hatudu katak iha tinan hirak ne’e ikus ne’e, malnutrisaun iha Timor-Leste sa’e iha kedas 50%. Nutrisaun ne’ebe ladi’ak afeita mos ba mortalidade labarik sira iha Timor-Leste, maske iha tinan hirak ikus ne’e Timor-Leste konsege redus taxa mortalidade hosi labarik tinan 5 (lima) mai-kraik. Hamlaha no mal-nutrisaun nu’udar konsekuensia direta hosi inseguransa alimentar no impede mos dezenvolvimentu rekursu ema (humanu), sosiu-ekonomiku no politiku.

Iha simeira mundial konaba alimentasaun ne’ebe realiza iha tinan 1996, seguransa alimentar define ona situasaun ne’ebe hateten: “ema hotu tengki hetan, ba okaziaun hotu, asesu fiziku no sosiu-ekonomiku alimentasaun ida ne’ebe sufisiente, saudavel (isin-di’ak) no nutritiva ho akordu tuir necesidade dietéticas no preferências alimentares hodi bele hetan moris ida ne’ebe ativu no saudavel”. Definisaun ida ne’e iha korelasaun postivu ho Plano Estrategico Desenvolvimento 2011-2030 ba agrikultura ne’ebe nia vizaun jeral oinsa setor agrikultura, nesesariamente bele redus ki’ak, garante seguransa alimentar, promove krescimentu ekonomiku iha zonas rurais no nasaun jeralmente.

Tanba sa Timor-Leste Infrenta Hamlaha no Malnutrisaun?

Klima ne’ebe muda, dala-barak afeita tebes ba agrikultor sira nia produtividades. Udan-ben ne’ebe menus sai-hanesan razaun ba produsaun ne’ebe oituan. Perguntas ba ita maka ne’e, tanba sa maka Timor-Leste infrenta hamlaha no malnutrisaun? Resposta maka tanba la-iha “SEGURANSA ALIMENTAR” ba populasaun sira. Tanba sa maka la-iha “SEGURANSA ALIMENTAR” ba populasaun sira iha Timor-Leste?

Hamlaha no malnutrisaun ne’ebe akontese iha Timor-Leste, sai hanesan ironia bo’ot ida iha dezenvolvimentu ne’ebe maka oras ne’e la’o lais tebes. Hamlaha ne’ebe mosu iha nasaun ida ne’e, la-dun iha logika bainhira ita hare’e orsamentu bo’ot ne’ebe tinan-tinan aprova iha Parlamentu Nasional. La-dun iha logika mos katak, malnutrisaun kontinua akontese nafatin, bainhira ita hatene katak doutor no professional saude sira iha ona suku ida-ida. Maibe, ita tenki konciente katak ida ne’e maka situasaun riil ne’ebe akonetese iha nasaun ida ne’e.

Tuir politika nasional konaba seguransa alimentar iha Timor-Leste ne’ebe produs hosi Ministeriu Agrikultura Peska iha tinan 2005, hateten katak seguransa alimentar iha Timor-Leste konstranjida (limita) hosi aspeitos oin-oin maka hanesan: acesso insuficiente, disponibilidade insuficiente, instabilidade, no utilização ineficiente. Aspeitus hirak ne’e sei kontinua infrenta nafatin ba moris agrikultor sira iha Timor-Leste. Alende aspeitu hát (4) ne’ebe maka temin, ami hanoin katak kauza prinsipal seluk ne’ebe limita tebes ba seguransa alimentar akontese tanba agrikultor sira nia servisu (i) la-iha kontinuidade, (ii) la-iha kuiñesimentu espesializada, (iii) rendimentu insufisiente.

Oinsa Kombate Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste?

Governu estabelese ona KONSANTIL (Konsellu Seguransa Alimentar Soberania Ai-Han Timor-Leste) ne’ebe hala’o servisu koordenasaun entre liña ministerial ba tinan hirak ikus ne’e hodi asegura soberania ai-han iha Timor-Leste. Ministeriu nén (6) maka servisu hamutuk; Ministeriu Agrikultura i Peska (MAP), Ministeriu Saude (MS), Ministeriu Financas (MF), Ministeriu Edukasaun (ME), Ministeriu Solidariedade Social (MSS) no Ministeriu Komersiu Industria i Ambiente (MKIA). Politika hosi KONSANTIL di’ak tebes, maibe programa ne’ebe hala’o ona seidauk bele fo solusaun ne’ebe positivu hodi kombate hamlaha no ki’ak iha Timor-Leste.

Atu bele halakon hamlaha no malnutrisaun iha situasaun klima ne’ebe muda hela de’it (la iha serteja), Timor-Leste nu’udar nasaun tenki iha hanoin estratejiku. Governu hatu’ur ona politika tuir Objetivu Dezenvolvimentu Mileniu (ODM) hodi bele responde situasaun Timor-Leste nu’udar nasaun hamlaha. Maibe buat ne’ebe importante liu atu bele kombate hamlaha no malnutrisaun (ki’ak), maka governu liu hosi KONSSANTIL presiza atensaun ba pontus tolu hanesan;

(i)         Garante kontinuidade produsaun hosi agrikultores. Hanesan ita hotu hatene ona, servisu agrikultura iha Timor-Leste depende liu ba udan-ben. Bainhira tempu udan to’o, agrikultores sira hahu hamós sira nia to’os no natar hodi kuda produsaun agrikola, hanesan batar, ai-farina, modo-tahan i kúda mos natar. Kestaun maka ne’e, servisu agrikultores sira sai paradu bainhira tama ba tempu bai-loro. La-iha kontinuidade ba produsaun hosi agrikultores sira. Tanba nee, Governu presiza iha komitmentu ne’ebe forte atu oinsa bele garante produsaun hosi agrikultores. Ex. dezenvolve irigasaun ne’ebe bele garante produsaun agrikultores iha tinan ida nia laran. Bainhira agrikultor sira iha ona kontinuidade ba sira nia produsaun, indiretamente sei hasa’e mos quantidade produsaun iha rai-laran. Ha’u temi quantidade, seidauk ko’alia konaba kualidade.

(ii)       Promove formasaun no kapasitasaun espesializada, Iha Timor-Leste, Ita nia agrikultor sira nia kuiñesimentu konaba sistema agrikultor modernu sei mukit tebes. Sistema manual no tradisional to’o ohin sei sai hanesan dalan ida ne’ebe maka agrikultores sira utiliza hodi halo produsaun ba sira nia produtu. Atividades ne’ebe agrikultor sira utiliza, bazeia de’it ba kuiñesimentu ne’ebe sira hetan hosi esperensia. Tanba ne’e, governu presiza kria politika ida konaba oinsa bele oferese formasaun no kapasitasaun espesializada liga ba servisu agrikultores sira nian. Ex. oinsa kúda batar, ai-farina, modo-tahan, hare no produsaun agrikola seluk. Buat balun governu hahu halo ona, liu hosi destakamentu extensionista sira iha suku-suku. Iha mos organizasaun internasional (FAO) fo sira nia apoiu liu programa ne’ebe maka hanaran Conservação Alimentar (CA). Ha’u mos hanoin katak, governu (MAP/KONSSANTIL) presiza hanoin oinsa bele oferese formasaun no kapasitasaun ba agrikultores sira, hahu hosi kúda produtu to’o produtu ne’e bele tama ba iha merkadu.

(iii)     Dezenvolve atividades ekonomika hodi hametin ekonomia uma-kain. Governu tenki kria ambiente ida ne’ebe bele promove no garante kontinuidade hosi produtu sira ne’ebe agrikultores sira produs. Lós duni, governu halo ona buat balun liu hosi feira, expozisaun no seluk tan. Maibe pontus preukupasaun ida maka atividades hirak ne’e seidauk bele garante rendimentu ne’ebe sustentavel hodi hadi’a ekonomia uma-kain.

Konkluzaun

Relatoriu hosi Global Hunger Index (GHI) hatudu katak Timor-Leste infrenta situasaun ida hamlaha no malnutrisaun. Ida nee iha korelasaun positivu ho númeru ema ki’ak ne’ebe sei bo’ot tebes, iha 41.8% hosi total populasaun Timor-Leste. Moris ki’ak ne’ebe maka iha kauza mos hosi rendimentu perkapita timoroan ne’ebe menus ou ki’ik tebes. Kondisaun moris ki’ak iha korelasaun ne’ebe forte mos ba moris ne’ebe la-saudável no la-nutritivu.

Hamlaha, malnutrisaun no ki’ak ne’ebe maka ohin loron Timor-Leste infrenta, sai hanesan indikasaun ida katak, politika ne’ebe maka durante ne’e governu halo seidauk fo efeitu direta ba moris povu ki’ik sira. Lós duni katak numeru ki’ak iha Timor-Leste tún ona ba 41.8%, maibe ida ne’e seidauk koresponde ba realidade moris lo-los povu ki’ik sira nian. Malnutrisaun kontinua aumenta, nune’e mos hamlaha.

Tuir PED katak iha tinan 2030 mai rendimentu perkapita povu Timor-Leste sei sa’e hosi nivel ekonomia ki’ik (baixu) ba nivel ekonomia mediu-altu. Bainhira rendimentu povu di’ak ona, sei hadi’a mos ekonomia uma-kain. Bainhira ekonomia uma-kain hotu-hotu iha Timor-Leste di’ak ona (iha ona nivel mediu-altu), sei hamenus ou halakon mos hamlaha no labarik timoroan sira sei moris saudável ho ai-han ne’ebe nutritivu.

Tanba ne’e, KONSANTIL ne’ebe kompostu hosi ministeriu nén (6) presiza kontinua nafatin atu reforsa koordenasaun, komunikasaun no servisu hamutuk ne’ebe maka durante ne’e hala’o ona. Objetivu Dezenvolvimentu Milenium 7 ne’ebe maka governu adopta ona, presiza reforsa liutan. Governu presiza garante kontinuidade ba sira nia servisu produsaun agrikultores, promove formasaun no kapasitasaun espesializada ba povu agrikultores sira konaba importansia hosi kuantidade no kualidade ai-han no hasa’e rendimentu povu agrikultores liu hosi dezenvolvimentu aktividades ekonomika ne’ebe maka kreativu no inovativu. Ekonomia di’ak, povu sei moris saudavel. Povu saudavel, nasaun sei forte.