Liga Futebol Amadora

FUTEBOL TIMOR-LESTE;

BELE ONA SAI INDUSTRIA IDA?

(Think Locally, Act Globally)

Autor; Antonio J. Castro da Cunha

E-Mail: zecunha_bcu@yahoo.com

Mobile; 78361688

Liga Futebol Amadora hahu dau-dauk ona no atrai tebes atensaun husi fans no adeptus futebol tomak, liu-liu iha kapital Dili. Academica FC no Aitana FC loke historia liga futebol iha nasaun ida ne’e. jornada da-uluk liga amadora mos liu tiha ona. Jogu hat ne’ebe la’o ona mesak atraktivu de’it. Ita hotu nia esperansa katak, 1^a. Liga Futebol ne’e bele la’o ho susesu no sei sai hanesan fundamentu ba liga sira tuir mai. Hanesan ita hotu hatene ona, iha klubu ualu (8) maka sei joga iha 1^a. Divizaun no klubu 13 joga iha 2^a. Divizaun.  Sorteiu mos dada ona. 2^a Divizaun sei fahe ba pool 2. Pool A iha klubu 6 no pool B iha klubu 7.

Asunto ne’ebe interesante no dada atensaun publiku bola mania Timor-Leste maka prezensa jogadores profesionais husi estranjeirus (Indonesia). Ko’alia konaba jogadores estranjeirus, klubu rua,  Karketu FC no Carsae FC hamrik kedas iha oin. Klubu rua ne’e “Promove” ona futebol Timor-Leste iha Indonesia, hodi futebol Timor-Leste sai noticias bo’ot iha nasaun refere. Cacusan FC mos lakohi lakon (maske joga iha 2^a. Diviziaun). Hodi simu 1^a. Liga Futebol (Amadora) ne’e, manajementu klubu “investe” ona osan hodi kontrata jogadores sira husi rai li’ur, liu-liu husi Indonesia. FC Karketu hakat uluk ho kontrata jogadores na’in tolu (3); Patrick Wangai, Titus Bonay no Abdul Rahman. Noticias ikus, Karketu FC mos kontrata manager Arcan Iure.

Entuziasmu ne’ebe maka lori husi jogadores na’in tolu ne’e, halo adeptus futebol tomak animadu. Joga dala rua Karketu FC nian, konsege dada adeptus nakonu iha estadio laran. Situasaun ida ne’e ikus mai halo Carsae FC mos lakohi “Lakon”. Klubu ne’ebe lidera husi Pedro Carascalao ne’e, foti mos hakat brani ida hodi kontrata jogadores husi Indonesia. Oktavianus Maniani no Emanuel Wangai, inklui Boas Saloza, melhor atakante husi Indonesia. Alende ne’e, Carsae FC mos kontrata treinador (coach/manager) Fabio Oliveira nu’udar artitektu. Pedro Carascalao prezidente Carsae FC iha biban balun, hateten iha media nasional katak ida ne’e (kontrata jogadores) hanesan investimentu ne’ebe maka klubu halo.

Hakat ne’ebe maka dirijentes Karketu FC, Carsae FC no Cacusan FC foti, ne’e ha’u bele dehan hakat ida brani tebes. Ha’u dehan brani, tanba ita lahatene i’ís husi liga ne’e rasik to’o iha ne’ebe? Maske prezidente LFA dehan liga ne’e iha ona nia klamar, maibe nia i’ís naruk ka lae? Perguntas hirak ne’e la’os atu hatudu ha’u nia pesimista. Perguntas hirak ne’e atu dezafia, nune’e liga la’os de’it iha klamar maibe mos iha i’ís ne’ebe naruk. Espiritu husi liga futebol ne’e rasik “Promove, Hakbiit no Glorioso” tenki kontinua komunga no banati tuir.

Aktu Industrializasaun

Bainhira klubu ida brani halo investimentu, konserteza nia kalkula kedas ona income ne’ebe sei hetan husi investimentu ne’e rasik. “barak, naton, ou oituan”. Aktu sira hanesan ne’e, mosu bain-bain ona iha liga futebol tomak iha mundo. Futebol oras ne’e sai industria bo’ot tebes iha mundo. Izemplu konkretu maka ita hare’e iha China Soccer League (CSL), ne’ebe maka sosa jogadores mundial husi liga top sira iha Europa.

Bainhira ita temin industria, otomatikamente iha ne’eba moris atividades ekonomika. Kuandu ita temin atividades ekonomika, ita nia hanoin ne’e sempre halai ba retornu sa-ida (hira) maka sei hetan. Ema Indonezia sira bain-bain hateten “Untung atau Buntung (rugi)”. Perguntas mai ha’u maka ne’e, karik iha 1^a LFA, bele sai ona hanesan nukleus ida ba industria bola iha nasaun ne’e? karik klubu futebol sira, iha momentu ida agora bele ona fo kbi’it ba kontrata jogadores sira ho professional? Aktus sira tuir mai bele justifika diretiva husi liga futebol amadora ne’e rasik.

Karketu FC ho Carsae FC, karik tanba iha kbi’it financeira ne’ebe suficiente, kontrata ona jogadores sira. Iha noticias prezidente Carsae FC hateten katak sei fo kontratu ba jogadores sira ho nivel salarial, minimu US $ 175.00 no masimu US $ 500.00, ne’e ba jogadores nasional. Seidauk inklui oficiais klubu nian. Ba jogadores estranjeirus ita la hatene, bele $ 1,000.00- $ 3,000 kada fulan.

Maibe, bazeia ba noticias ne’ebe sai iha Goal. Com Indonesia, hateten katak Emmanuel Wangai sei simu salariu andaroda Rp. 1,5 Miliar ka iha dollar karik bele to’o US $ 15,000.00. Ne’e seidauk sura ho Oktavianus Maniani, Boas Saloza no coach Fabio Oliveira. Enkuantu husi klubu seluk ha’u seidauk rona. Se-karik noticia ne’e los, hatudu katak Carsae FC halo ona investimentu bo’ot ida. Karik ne’e “investimentu” ambisiozu iha liga ne’ebe sei amadora hela? Ita idak-idak maka hatan ba. Maibe, ha’u hakarak fo ha’u nia pontu de vista katak Carsae FC valoriza ona jogadores no oficiais sira nu’udar profisionais kampu-matak nian.

Bainhira ha’u partisipa intervista ida iha TVTL  programa sala redasaun, 28 Janeiru 2016 liu ba, ne’ebe marka prezensa mos husi prezidente LFA Sr. Nilton Gusmão no SEJD Sr. Leovigildo Hornay, ko’ali mos konaba asuntu industria bola no sustentabilidade klubu.

Iha  momentu ne’eba, Sr. Nilton hateten katak, atu bele apoiu netik retornu balun ba klubu sira, LFA servisu hamutuk ona ho kompañia Mitre hanesan sponsor prinsipal. Iha ne’e, Sr. Nilton esplika katak, Mitre produs fardas ba klubu idak-idak ho quantidade ne’ebe barak, ho hanoin ida atu klubu sira bele fa’an fali. Nune’e klubu mos bele hetan osan oituan.  Alende hosi fardas, klubu mos hetan osan husi bilhete ne’ebe maka fa’an ba adeptus sira. Perguntas mai ha’u maka ne’e, será que ida ne’e (fa’an fardas no bilhete) bele “taka” fali ona despezas ne’ebe klubu sira hasai?

Ha’u fo izemplu ida; iha jogu ikus faze apuramentu entre Zebra FC no Karketu FC, tuir ha’u nia observasaun, maka dada adeptus barak tebes. Estadio Municipal Dili kuaze nakonu. Iha konferensia imprenza, LFA fo sai avizu katak, income husi bilhete ne’e atinji to’o mais ou menus US $ 40,000 – US $ 45,000. Husi total ne’e, klubu 2 ne’ebe joga sei hetan 40%. Ida ne’e signifika katak, iha momentu ne’eba klubu rua (Zebra FC no Karketu FC) ne’e mais ou menus hetan US $ 16,000 – US $ 18,000/Klubu. Se nune’e, manan ka lakon klubu rua ne’e hetan income hanesan de’it.

Agora ita dada fali ba klubu 8 ne’ebe maka sei joga iha 1^a Divizaun. Iha liga da-uluk ne’e, klubu ida-idak sei kontra malu dala ida de’it. Ida ne’e signifika katak klubu ida sei joga dala 7. Se-karik hanesan ha’u hateten ona, kada joga klubu ida bele hetan income entre US $ 16,000 to’o US $ 20,000, maka iha jogu dala 7 ne’e klubu ida sei hetan entre US $ 112,000 to’o US $ 114,000. Ba sasukat Timor-Leste nian, income ida ne’e mos bo’ot ona. Maibe, bele fo moris ba klubu ka lae? Klubu ida-ida bele halo kalkulasaun, karik income ne’e bele taka despezas ne’ebe sira iha? Karik klubu sai kampiaun, klaru katak nia income sei aumenta liu tan. Kestaun maka ne’e, publiku sei-dauk hatene kampiaun LFA ne’e sei hetan “osan” hira.

Ba situasaun Timor-Leste ida agora, dada ba diskrisaun ne’ebe ha’u deskreve ona, hatudu katak rendimentu (income) klubu sei barak liu mai hosi adeptus sira. Maibe ida ne’e hanesan dezafius, tanba kapasidade estadio municipal Dili ne’e ki’ik. Estadio ne’e bele simu de’it adeptus entre 2000 to’o 3000 pesoas. Ou kuandu “obriga” de’it, bele simu entre 3000 to’o 4000 pesoas. Atu bele hetan income to’o entre $ 112,000.00 – $ 114,000.00 hanesan ha’u temi tiha ona, ne’e katak estadio tenki nakonu hela de’it. Maibe jogu la’os liga de’it, sei iha mos Copa 12 Novembro. Ha’u hanoin income husi bilhete sei barak liu tan.

Ita dala ruma husu ba malu, klubu ida ne’ebe maka sei hetan income barak liu? Klubu “bo’ot” ne’ebe halo “investimentu” bo’ot ho “ambisaun” as tebes iha LFA ne’e, ka klubu ki’ik sira? Hare’e hosi sistema “bagi hasil” 40% - 40% ne’ebe hetan hosi bilhete, ne’e hatudu katak klubu “ki’ik” sira maka sei hetan “income” bo’ot liu. Los ka lae, maluk sira bele kalkula rasik ba. Agora, konaba income husi aktividades ekonomika, ha’u nia hare’e, depende ba kapasidade manajementu klubu idak-idak nian. Iha dalan barak tebes atu bele kria income ba klubu futebol idak-idak. Presiza deit maka kreatividades no inovasaun husi manajementu klubu idak-idak.

FFTL tenki “Hako’ak” LFA

Liga Futebol Amadora iha ona nia klamar tuir esteitmentu prezidente LFA. Maske ita hotu seidauk hatene, liga ne’e sei iha i’is ga lae atu moris to’o tempu naruk. Maske nune’e, hosi diskrisaun badak ne’ebe maka ha’u halo, hatudu katak futebol Timor-Leste hakat dau-dauk ona ba dalan idustria nian. Maske nia nivel ita bele temin sei iha industria mikro.

“Investimentu” ne’ebe maka klubu sira halo, hatudu oinsa espiritu futebolista buras dau-dauk ona iha nasaun ida ne’e. Prezidente LFA iha oportunidade balun, dehan katak sei haraik espasu ne’ebe luan ba klubu sira iha LFA atu “moris” tuir sira nia kbi’it no kapasidade ne’ebe iha. Ida ne’e hanoin ida positivu tebes, no tuir duni espiritu LFA ne’e rasik “Promove, Hakbi’it, Glorioso”.

Maske fundamentu klubu futebol sira iha LFA sei frajil tebes, maibe ha’u hakarak eskpresa de’it katak, fenómenu ne’ebe ohin loron mosu, hatudu oinsa  futebol Timor-Leste hakat tama ona ba dalan ne’ebe ita temi, Industria Bola. Biar liga sei amadora, maibe klubu sira “selu” ona salariu ba jogadores sira nu’udar professional (izemplu FC Carsae). Ita bele dehan, industria mikro ida “moris” ona iha Timor-Leste.

Atu bele garante situasaun ida ne’e ba tempu naruk, FFTL tenki “hako’ak” LFA. Keta halo fali liga “tandingan” ne’ebe sei “estraga” futuru futebol iha nasaun ida ne’e. FFTL tenki fo nafatin korajen ba klubu sira. Keta hamate fali espiritu futebol ne’ebe oras ne’e buras dau-dauk. Hanesan Sekretariu Jeral FFTL Sr. Amandio hateten, Liga Futebol Amadora seidauk hetan rekuiñesimentu husi FIFA, ne’e hanesan lian dezanimadu ida. Maibe ha’u fiar katak, bainhira halakon “ego” FFTL, SEJD no LFA sei rezolve kestoens hirak ne’e hotu, no lori liga futebol iha Timor-Leste sai professional liu tan. Ba kestoens ida ne’e, ita bele “aprende” hosi China Soccer League (CSL).

Hakotu.

Ema matenek sira, balun temi nune’e, “Think Locally Act Globally”. Ida ne’e maka oras ne’e liga amadora halo hela. Liga bele amadora, klubu bele amadora (lokal), maibe asaun global tiha ona. Biar FFTL dehan FIFA seidauk rekuiñese, maibe lian Liga Futebol Amadora estrondu to’o ona iha estranjeirus. Aktu klubu futebol sira ne’e tama ona iha aktu professional. No aktu professional ne’e loke ona dalan ba hamoris industria bola iha nasaun ida ne’e.

Agor presiza de’it maka jestaun ne’ebe professional husi manajementu klubu ida-ida, atuasaun ne’ebe imparsial husi komisaun LFA no neon nakloke iha FFTL laran atu dudu liga sai professional no hetan rekuiñesimentu husi FIFA. Kuandu nune’e, ita bele dehan industria bola moris ona iha nasaun ida ne’e.

Bainhira futebol sai ona industria ida, nia sei haraik opsaun ne’ebe konkretu ba governu hodi rezolve dezempregu iha nasaun ida ne’e. Liga Futebol ne’e rasik, sei ajuda governu hamenus dezempregu no bele hanorin mos joven sira atu disiplina. Talentu jogadores sira sei prepara an di’ak liu (disiplina treinu) nune’e bele “fa’an” sira nia skill. Klubu ne’ebe iha interesante ho sira nia skill sei kontrata sira nu’udar professional kampu-matak ida.

Parabens ba LFA no Klubu Futebol tomak, liu-liu ba Karketu FC no Carsae FC. Parabens ba talentu fitun jogadores sira hotu. Imi loke ona dala hodi hamosu industria bola iha Timor-Leste. imi nia ezistensia bele lokal (amatir) maibe imi nia asaun globa ona “Think Locally, Act Globally”**** 

Edukasaun Timor-Leste

EZISTENSIA ENSINU SUPERIOR TIMOR-LESTE

(Dezafius Garante Kualidade no Kompetividade Estundates)

Husi; Antonio J. Castro da Cunha

Ensino superior ka bain-bain temin mos hanesan ensinu terciariu iha papel ne’ebe importante tebes hodi prepara rekursu humanu ne’ebe kualifikadu ba dezenvolvimentu nasaun ida nian. Ezistensisa ensinu superior iha Timor-Leste, hatudu oinsa komitmentu Timor-Leste nu’udar nasaun atu bele produs rekursus humanus, ne’ebe maka la’os de’it iha kualidade maibe mos iha kompetividade. Ida ne’e maka nu’udar vizaun prinsipal ukun nain nasaun nian ba futuru Timor-Leste.

Vizaun gerais konaba edukasaun deskreve ona iha PED 2011-2030, ne’ebe hateten katak; “A educação e a formação são as chaves para melhorar as oportunidades de vida do nosso povo para o ajudar a concretizar todo o seu potencial”. Atu bele haraik moris di’ak ba povu, klaru katak ensinu superior presiza duni haraik ciensia ida ne’ebe la’os de’it bele responde necesidades povu (individu timoroan) nian, maibe mos bele koresponde ba necesidades nasaun nian tuir PED ne’ebe estabelesidu ona.

Hanoin hirak ne’e reafirma iha lei baze edukasaun nian. Atu bele atinji vizaun ne’ebe sita iha PED, maka lei baze edukasaun sita mos konaba misaun institusional husi ezistensia ensinu superior. Misaun institusional ne’e maka atu promove transferensia kuiñesimentu, formasaun kultural, artistika, teknologika i sientifika ba estudantes sira (DL N⁰ 8/2010 de 19 de Maio).

Iha Timor-Leste, natureza ensinu superior ne’e fahe ba parte bo’ot rua (2), maka ensinu universitariu no ensinu politekniku. Ensinu universitariu orienta liu ba formasaun sientifika, ne’ebe junta mos ho unidades hanesan ensinu (hanorin) no investigasaun. No ensinu politekniku orienta liu ba professionalmente, katak liu husi formasaun vokasionais no formasaun avansadas (DL, n.⁰ 8/2010 de 19 de Maio).

Oras ne’e dau-dauk, iha Timor-Leste foin maka eziste ensinu universitariu. Iha ensinu superior 11. Ensinu superior publiku 1 maka UNTL no 10 seluk nu’udar ensinu superior privadu. Ensinu superior hirak ne’e hetan ona legalidade no akreditasaun husi Ministeriu Edukasaun. Ensinu politekniku seidauk estabelese. Maibe, proses estabelesimentu ne’e agora la’o dau-dauk hela.

EZISTENSIA ENSINU SUPERIOR TIMOR-LESTE

Ezistensia ensinu superior iha nasaun ida ne’e importante tebes, tantu husi ensinu superior publiku (UNTL) nune’e mos ensinu superior privadu. Antes 2004, intituisaun ensinu superior ne’ebe eziste iha Timor-Leste hamutuk 17 instituisoens, ne’ebe maka atende mais 13,000 estundastes (PED 2011-203). Iha 2010, ensinu tersiariu atende mais 18,000 (Analytical Report on Education. 2010). Agora, karik tamba selesaun natureza, hela de’it ona ensinu superior 11 ne’ebe maka atende mais 48,000 universitarius (DNESU.2015). Númeru ne’e hatudu aumentu ne’ebe signifikante tebes no leno mos kontribuisaun ensinu superior ba preparasaun rekursu humanu iha nasaun ida ne’e.

To’o iha 2015, bazeia ba dadus ne’ebe eziste, foka katak iha ona serka de 26,570 graduadus hahu husi D-1, D-3 no S-1 ne’ebe maka konklui ona estudu iha ensinu superior hotu Timor-Leste (DNESU.Feb.2016).  Dadus ida ne’e atu esplika mai ita, katak intermus de numerus, ensinu superior tantu publiku no privadu, kontribui ona rekursu humanus edukadus ba Timor-Leste nu’udar nasaun soberanu.

Dezafius bo’ot ne’ebe maka durante ne’e ensinu superior sira infrenta no publiku kestiona maka utilidade, kualidade no kompetividades husi graduadus hotu. Ou ho liafuan seluk, graduadus hirak ne’e responde no prienxe duni necesidades kampu traballu ka lae? Se karik prienxe necesidades kampu traballu, graduadus hirak ne’e iha kuiñesimentu (cientifiku) konaba traballu ne’ebe sira halo? No sira nia kompetividades iha terrenu ne’e oinsa los?

Perguntas hirak ne’e pertinente tebes, tamba iha tinan lima ikus ne’e ita haree katak ensinu superior sira loke kursu foun barak tebes. Mai ha’u, la’os kestaun loke kursu foun ne’e di’ak ka la di’ak. Maibe, ha’u nia preukupasaun halai liu ba rekursu ne’ebe sei suporta kursu sira ne’e. rekursu humanu sai hanesan fator ne’ebe determinante tebes. Ita hotu tenki rekuiñese katak rekursu humanu kualifikadu iha nasaun ida ne’e sei limitadu tebes. Seidauk tan rekursu materiais ne’ebe sei suporta iha laboratoriu.

Bazeia ba dadus ne’ebe Agência Nacional de Avaliação e Acreditação Academica (ANAAA), hatudu katak iha kursu foun hamutuk 79 ne’ebe loke husi ensinu superior sira ne’ebe eziste iha nasaun ida ne’e. Ida ne’e hanesan dezafius bo’ot ida ne’ebe maka la’os de’it sai preukupasaun mai governo (Ministeriu Edukasaun) maibe mos ba ensinu superior sira ne’e rasik.

Pilares Tolu Ensinu Superior

Pilares tolu husi ensinu superior; edukasaun no ensinu (hanorin), investigasaun (peskiza) no dezenvolvimentu i servisu komunitariu sai hanesan xave no fundamentu importante ba iha ezistensia ensinu superior hotu. Pilares tolu ne’e hanesan korenti ne’ebe maka sempre kesi bamalu. Katak pilares tolu ne’e nu’udar unidade ida.

Koalia konaba edukasaun no ensinu (hanorin) signifika katak ensinu superior tenki hatutan ka transfere kuiñesimentu siensias no teknologias (Transfer of Knowledge) ba estudantes universitariu sira. Ciensia ne’ebe up-to-date ne’ebe maka bele transforma abilidade estudantes husi la-hatene ba hatene (unknowns to knows). Iha ambitu ensinu superior Timor-Leste, pilares ida ne’e ita bele dehan la’o ho di’ak tebes. Katak ensinu superior hotu iha kalendariu akademiku ne’ebe fiksu no iha duni prosesu aprendijazem iha laran. Nia rezultadu maka tinan-tinan ita institutu ensinu superior sira sempre halo graduasaun. Maske kualidade husi prosesu ensinu sei sai hanesan perguntas bo’ot, maibe hanesan ema barak ko’alia ona, “kualidade ne’ebe prosesu ida”.

Peskiza no dezenvolvimentu nu’udar pilar ne’ebe importante tebes husi ensinu superior. Liu husi peskiza, ensinu superior ida bele hamosu ciensias foun ne’ebe bele dezenvolve hodi apoiu dezenvolvimentu ciensias ne’e rasik no tulun mos dezenvimentu iha nasaun laran. Pilares ida ne’e maka sei menus tebes iha ensinu superior Timor-Leste. Estudantes finalista sira hakerek duni monografia (skripisi) ne’ebe mai husi peskiza, maibe kualidade husi peskiza ne’e rasik sei do’ok tebes husi prinsipiu peskiza ne’e rasik.

Servisus Komunitarius normalmente hala’o bainhira estudantes sira atu tama ona ba iha faze ikus sira nia estudu. Iha Timor-Leste ita bain-bain temi estagiu (PKL no KKN). Objetivu husi servisus komunitarius ne’e atu oinsa universitarius sira bele transfere ciensia ne’ebe sira hetan ona durante prosesu aprendijazem la’o, ne’ebe maka nia rezultadu ikus bele oferese benefisius diretamente ba iha komunidade sira. Maske nune’e, impaktu direta ne’ebe maka estagiarius husik hela ba komunidade dala-barak la-dun benefesia komunidade sira.

Instituisaun ensinu superior hotu, tenki komunga di-diak pilares tolu ne’ebe iha i buka dalan (nu’udar akademiku/intelektual) hodi interpreta no implementa. Ho nune’e de’it maka bele garante kualidade no kompetividade graduadus sira. Iha ne’e, ha’u hakarak atu hateten katak ensinu superior, alende fokus ba “duni” kuantidade, presiza komunga mos prinsipiu kualidade. Ho liafuan badak karik ita hateten, kuantidad estudantes importante maibe kualidade importante liu.

Kna’ar Ministeriu Edukasaun

Ensinu superior ida ne’ebe forte maka vital tebes ba dezenvolvimentu rekursu humanu no atu garante nasaun iha futuru. Bainhira haree ba politika VI Governo Konstitusional, governo kontinua iha komitmentu atu promove Seitor Politekniku no Universidade ne’ebe efisiente ho objetivu atu bele haraik oportunidade ba povu timoroan tomak hodi simu edukasaun ne’ebe kualidade no hola parte iha konstrusaun nasaun Timor-Leste. Responde ba necesidades ida ne’e, governo planea ona atu harii Politekniku tolu (3) no Akademia (peska) 1. Prosesu dezeñu hotu ona no agora iha hela prosesu ba konstrusaun edifisius.

Ministerio Edukasaun tuir dekretu lei n^0. 6/2015, 11 de Março, organika do VI Governo Konstitusional, nu’udar orgaun sentral governo nian, iha papel hodi halo konseitu, koordenasaun, no avaliasaun pólitika no foti mos papel hodi regulariza i superviziona lala’ok no atividades edukasaun ne’ebe kualidade iha teritoriu tomak.

Liu husi Agência Nacional de Avaliação e Acreditação Académica (ANAAA) no Diresaun Geral Ensinu Superior, governo kontinua halo planu hodi regulariza no superviziona, halo avaliasaun no akreditasaun ba ezistensia husi ensinu superior hotu ne’ebe iha. Governo mos kontinua dezenvolve sistema koordenasaun ne’ebe efisiente no harmonioza ho institutu ensinu superior hotu.

Los duni katak, Ministeriu Edukasaun mos sei infrenta deszafius bo’ot tebes. Servisus barak ne’ebe dala-ruma ligasaun ho ensinu superior “pendentes”, tamba “seidauk iha” rekursu ne’ebe adekuadu no kualifikadu hodi suporta. Problema “pendentes” sira hanesan; legalizasaun diploma, avaliasaun no akreditasaun kursu (departamentu) foun, licensa operasional ba klase paralelas i institutu ensinu superior foun, no asuntus lubuk seluk-tan, dala-barak sai mos hanesan kauza ne’ebe afeita ba prosesu aprendijazem ne’ebe kualidade. Situasaun hirak ne’e sai hanesan dezafius bo’ot Ministeriu Edukasaun.

Ikus

Tebes duni, ensinu superior hotu ne’ebe maka eziste iha nasaun ida ne’e, leba naha todan ida atu bele prepara rekursu humanus kualifikadu. Ensinu Superior iha papel atu produs rekursu humanu ne’ebe la’os de’it bele absorve ba kampu traballu, maibe mos iha kompetividade atu kompete.

Buat ne’ebe dirijentes ensinu superior hotu presiza hanoin maka, númeru estudantes ne’ebe tinan-tinan hetan graduasaun, la’os atu prienxe de’it numeru licensiadus iha nasaun ida ne’e. Maibe liu-liu, oinsa maka bele responde necesidades ne’ebe Timor-Leste nu’udar nasaun iha.

Presiza tebes iha balansu ne’ebe di’ak entre pilares tolu ensinu superior nian; edukasaun no ensinu, pesikza no dezenvovlimentu i servisus komunitarius. Dala-ruma ita temin dehan asuntus hirak ne’e teoriku liu, no ladun importante. Maibe, ita hotu presiza fo atensaun ne’ebe seriu ba asuntus hirak ne’e, tamba necesidades Timor-Leste nu’udar nasaun iha konvivensia regional no internasional, ejiji ita hotu atu bele hamrik iha level ne’ebe a’as.

Ho razaun hirak ne’e hotu, ha’u hanoin, Ministeriu Edukasaun presiza nafatin “Dudu no Dada” ensinu seprior sira atu bele eleva sira nia papel no funsaun ho responsabilidade no kualidade. Ministeriu Edukasaun presiza duni atu hatu’ur regras no regulamentu ida ne’ebe rigoroju ba iha ezistensia ensinu superior. ANAAA no Diresaun Ensinu Superior presiza tebes halo avaliasaun no akreditasaun ida ne’ebe honestu i aberta, hodi la “sakrifika” instituisaun ida no “benefisia” fali sira seluk. Atu situasaun hirak ne’e hotu (“sakrifika” no “benefisia”) labele mosu bei-beik ba tempu naruk, maka presiza tebes atu hetan suporta husi rekursu ne’ebe kualifikadu hodi bele interpreta no implementa regras hotu ne’ebe iha ligasaun ho ensinu superior ho firme no konsistensia.

Ikus, ha’u hakarak atu hateten de’it katak, Timor-Leste sei infrenta “problemas bo’ot” bainhira asuntus konaba kualidade no kompetividades estudantes la-hetan atensaun maksimu. Dezempregu “edukadu” sei sai hanesan dezafius bo’ot ida, ne’ebe maka loron ida bele afeita ba “harmonizasaun” moris iha nasaun ida ne’e. Tamba ne’e, Ensinu Superior hotu, futuru Timor-Leste nu’udar nasaun iha imi nia liman. Se-imi (ensinu superior) sala, nasaun sei “mout”.

NB: E-mail: zecunha_bcu@yahoo.com; HP; 78361688.