JANELA CIENSIA

OPINI (18) EDUKASAUN (14) DESPORTO (13) EKONOMIA (13) Poema (11) POLITICA (10) HISTORIA (4)

29 June 2015

KUALIDADE EDUKASAUN TIMOR-LESTE

Kualidade Edukasaun Timor-Leste,
Se Los Mak Responsabiliza?


Husi; António J.Castro da Cunha
Lian da-uluk
Iha tinan sanulu resin tolu (13) nia laran, progresu dezenvolvimentu iha Timor-Leste komesa hatudu nia lalatak. Hafoin restaura fali nia independensia, dezenvolvimentu komesa buras iha areas oin-oin. Infrastruturas bázikas, saude, edukasaun, ekonómia, sai hanesan ai rin prinsipal hat ne’ebe maka durante ne’e tane no hatada moris povu tomak nian. Prinsipiu sira ne’e, konsagra ona iha konstituisaun da RDTL artigu 6.0 konaba objetivu estadu nian.
Husi ai rin hat ne’ebe maka iha, edukasaun sai hanesan baze fundamental ida hodi hatu’ur no prepara jerasaun futuru ida ne’ebe iha kapasidade no abilidade atu ukun no dezenvolve nasaun doben Timor-Leste. Ba ida ne’e, Estado no governo iha dever no obrigasaun hodi fo oportunidade ba timorenses hotu atu bele asesu ba edukasaun, nune’e bele garante moris di’ak iha futuru. Liafuan hirak ne’e hotu reflekta iha artigu 59.0 konaba edukasaun no kultura, iha númeru 2 ne’ebe maka deskreve “Ema hotu iha direitu hanesan, ba oportunidade atu eskola no ba formasaun serbisu/profisaun nian”. No iha númeru 4 deskreve “Estadu tenki garante ba sidadaun hotu-hotu, tuir sira-nia kapasidade, atu bele hetan eskola boot kona-ba investigasaun sientifika no hamoris/haburas arte”.
Tinan sanulu resin ona, hafoin Timor-Leste restaura fali nia independensia. Durante periudu tinan ne’e, governo Timor-Leste esforsu maka’as tebes hodi investe iha area edukasaun. Estabelesementu infrastruturas bázikas, kualidade professores, kualidade de ensino, sai hanesan obstaklu bo’ot ne’ebe maka durante ne’e governo Timor-Leste infrenta. Maske nune’e, ita hotu konciente katak, atensaun ne’ebe governo fó, seidauk balansu ho orsamentu ne’ebe adekuadu. Ida ne’e, indiretamente fo impaktu ba dezenvolvimentu kualidade edukasaun iha Timor-Leste.

Situasaun Geral.
Durante dékade ikus ne’e, eskola moris buras tebes iha teritoriu Timor-Leste laran tomak. Hahu husi Ensino Pre-Eskolar, Ensino Báziku, Ensino Sekundáriu Jeral no Tekniku Vokasional inklui Ensino Superior. Tuir dadus husi Ministeriu Edukasaun, oras ne’e, iha teritoriu Timor-Leste laran tomak, eziste ona Ensino Pre-Eskolar 425, ho númeru professores 713 ne’ebe maka hanorin 16,350 alunus, Ensino Báziku iha 1,263 ho total professores 9,781 ne’ebe maka hanorin 340,71 alunus, Ensino Sekundáriu Jeral no Tekniku Vokasional iha 111 ho total alunus 91,943 no Ensino superior iha 11 ho total docentes 1,894 ne’ebe maka hanorin 36,036 estudantes universitarius. Tebes, eskolas sira mosu buras tebes iha nasaun doben ida ne’e. Dala ruma ita haré, eskolas ida ho sanak iha fatin-fatin (filiais). Públiku dala braka kestiona maka’as, “hmmmm….loke eskola sira ne’e, hanesan los loke kios”. Se maka responsabiliza ida ne’e? Governo? Dala barak komunidade sira “obriga” loke eskola, mais, bainhira hetan difikuldades ona, tau todan hotu de’it ba governo.
Perguntas maka ne’e, será que loke eskola barak ne’e sala? Klaru katak lae. Ida ne’e, bazeia ba konstituisaun RDTL artigu 59.0 N0. 2, ne’ebe Reforsa mos husi prinsipius gerais edukasaun nian artigu 2.0 iha númeru 4 ne’ebe deskreve “É da especial responsabilidade do estado promover a democratização do ensino, garantindo o direito a uma justa e efetiva igualdade de oportunidades no acesso e sucesso escolares” (Fontes: As Bases Legais do Sistema Educação de Timor-Leste). portanto lei fo dalan. Maibe, ha’u preukupa oituan, tamba eskola hirak ne’e, barak maka eziste ho fundamentu organizasaun ne’ebe fraku tebes. professores   (mestri/mestra) sira nia abilidade no konhesementu, maioria sei menus tebes. Buat hirak ne’e hotu ikus mai kontribui positivamente ba kualidade edukasaun no estudantes hotu iha eskola refere.
Dilema seluk edukasaun Timor-Leste infrenta maka lingua do ensino. Bazeia ba konstituisaun RDTL artigu 13.0 konaba lian ofisiál no nasional, numeru 1, ne’ebe hateten dehan RDTL nia lian ofisial maka tetum no portugues. Basea ba lei de base da educação, artigu 8.0 konaba lingua do sistema educativo ne’ebe maka deskreve “As línguas de ensino do sistema educativo timorense são o tétum e o português”. Agora, realidade maka ne’e, maioria husi professores (mestri/mestra, docente) la domina lian rua ne’e. Se ita la domina lian nacional sira ne’e, oinsa maka bele mosu interaksaun iha sala de aula laran?
Vice-Ministro Edukasaun Ex.mo Abel Ximenes-Lari Sina sempre ko’alia katak, povu timorenses ne’e, povu ida poligota, katak bele ko’alia lian barak. No ida ne’e ló’os duni. Maibe, engrasadu oituan, tamba ohin loron, maioria husi ita timorenses ko’alia lian “gado-gado”. Barak liu, iha prosesu hanorin iha aulas laran utiliza tri-lingua, tétum, português no bahasa Indonesia. Lian tolu ne’e sei ko’alia kahur malu de’it. Professores sira mos konfuzaun, estudante sira sá-tan?
Dezafius seluk ne’ebe edukasaun Timor-Leste infrenta maka, bainhira estudantes sira atu kontinua ba iha ensino superior. Realidade ohin loron, maioria ensino superior iha Timor-Leste, iha sira nia prosesu aprendijazem loron-loron sei utiliza lian Indonesia hanesan lingua intermediaria. Ida ne’e difikulta tebes duni estudantes hirak ne’ebe akaba sira nia estudu iha nivel ensino secondario. Agora perguntas maka ne’e, será que lingua sai hanesan bareira bo’ot ba kualidade edukasaun iha Timor-Leste?

Papel Governo (Ministeriu Edukasaun).
Hare ba situasaun hirak ne’e, klaru duni katak governo liu husi Ministeriu Edukasaun iha papel ne’ebe maka importante tebes atu prepara kondisaun no ambiente ida di’ak no saudavel hodi garante funsionamentu no estabilidade ba eskolas hotu ne’ebe pertense nu’udar eskolas públika. Formasaun ba professores ne’ebe maka tinan-tinan sempre hala’o iha Instituto Nacional de Formação de Docentes e Proffisionais da Educação (INFORDEPE), hanesan meus ida atu bele eleva konhesementu no kapasidade professores hotu, iha area hirak hanesan; domino da lingua, conhemento tecnico cientifico, tecnico pedagogic no etika profesional. Konstrusaun ba edificio da escola mos la’o nafatin. Dezenvolvimentu ba kurikulu de aprendijazem mos tinan-tinan sempre dezenvolve nafatin. Atu dehan de’it katak, meus barak governo halo ona, hahu husi governo da-uluk to’o governo da-lima. Maske nune’e, buat hirak ne’e hotu sei hamosu nafatin dúvidas no kestoens barak iha públiku nia hanoin. 
Haré ba realidade hotu ne’ebe maka liu ona, tebes duni, iha governo konstitusional da-nén ne’e kontinua ezerse responsabilidade ne’ebe bo’ot atu hasa’e no dezenvolve kualidade edukasaun iha Timor-Leste. Ministerio  Edukasaun tuir dekretu lei n0. 6/2015, 11 de Março, organika do VI Governo Konstitusional, nu’udar orgaun sentral governo nian, iha papel hodi halo konseitu, koordenasaun, no avaliasaun pólitika no foti mos papel hodi regulariza i superviziona lala’ok no atividades edukasaun ne’ebe kualidade iha teritoriu tomak.
Politika VI governo konstitusional, ne’ebe maka hatu’ur hela husi Ministro Saudozo Fernando La Sama de Araujo, sei foka liu ba area tolu hanesan infrastrutura bazika, formasaun professores no kualidade de ensino. Ministeriu Edukasaun iha Governo Konstitusional da Ne’en (6) ne’e, mos sei fo atensaun ne’ebe maka bo’ot ba dezenvolvimentu ensino tekniko vokacionais hotu. Politika ida ne’e, ho objetivu prinsipal atu bele prepara jerasaun futuru timorenses hodi bele responde necesidades kampu de traballu iha nasaun doben ida ne’e. Kúrikulu ba ensino pre-eskolar to’o ensino sekundariu geral mos kontinua dezenvolve tuir evolusaun mundo nian. Nune’e mos, kúrikulu baziku ensino superior hotu ne’ebe eziste iha nasaun ida ne’e.
Ministra Edukasaun Interina Excelencia Dulce de Jesus Soares no Vice-Ministro II Excelencia Abel da Costa Freitas Ximenes, sei kontinua nafatin polítika ida ne’e, hodi hatu’ur no dezenvolve fundamentu edukasaun ida ne’ebe kualidade. Maske nune’e, publiku dala ruma sei iha dúvidas nafatin. Bele ka lae Governo Konstitusional da Ne’en (6) ne’e hadi’a, ou pelu menus hatu’ur hela fundamentu edukasaun ida ne’ebe kualidade? Tempu maka sei fo resposta ba kestaun hirak ne’e hotu.

Papel Setór Privado (Eskolas Partikulares).
Maluk le’e na’in sira, atu dezenvolve kualidade edukasaun, governo mos dudu setor privadu (eskola partikular) no kooperativa, la’os de’it atu ofereses moris di’ak ba povu liu husi atividades ekonómika sustentavel, maibe, liu-liu iha responsabilidade moral atu suporta dezenvolvimentu edukasaun ne’ebe kualidade. Hanoin ida ne’e, previstu mos iha baze legais edukasaun artigu 3.0 konaba liberdade de aprender e ensinar, iha númeru 3 ne’ebe deskreve “O ensino particular e cooperativo organiza-se e funciona nos termos de estatuto próprio, competindo ao Estado apoiá-lo nas vertantes pedagógica, técnica e financeira” (Fontes: As Bases Legais do Sistema Educação de Timor-Leste).
Iha dékade ikus Timor-Leste nia ukun rasik an ne’e, ita haré’e katak, setor privadu hatudu duni ona nia papel ativu. Iha fundasaun barak ne’ebe ita konhese muito bem, dedika sira nia esforsu tomak no foku hodi dezenvolve edukasaun ne’ebe kualidade iha nasaun doben ida ne’e. Fundação Klibur Mata Dalan ba Kooperativa,no Fila Liman, ne’ebe loke East Timor Institute of Business (IOB) no Escola Tecnica Informatica (ETI) no Fundação Kristal, ne’ebe loke eskolas hahu husi ensino baziku to’o ensino superior, Fundação BOAKRIL ne’ebe loke UNDIL, no seluk tan.. Em geral, ita haré katak kontribuisaun setór privadu (eskolas partikulares/eskolas katólikas), hahu hatudu nia dikur.

Ita mos konciente katak, eskolas partikulares barak maka iha kbi’it no kapasidade financeira rasik, nune’e bele prepara kondisaun ne’ebe di’ak liu, intermus de infrastruturas no ekipamentus, inklui kualidade de ensino. Maske ita mos hatene katak, balun sei depende maka’as (tane liman) ba laran di’ak governo nian, liu husi koncensoens públikas.

Lian Ikus
Maluk le’e na’in sira hotu, se ita hare ba realidade hirak ne’ebe mosu iha ita futar matan, dala ruma ita bele foti konkluzaun katak governo (Ministeriu Edukasaun) no Fundasaun (Na’in ba eskolas partikulares) sira maka iha responsabilidade bo’ot liu ba kualidade edukasaun iha nasaun doben ida ne’e. Maibe, tuir ha’u nia pontu de vista (talvez maluk le’e na’in sira mos) katak, atu hasa’e kualidade edukasaun ne’e tenke iha responsabilide konjunta no interlegadu, la’os de’it husi governo (Ministeriu Edukasaun) no Setór Privado (eskolas partikulares), maibe entidades hotu ne’ebe iha intereses ba bem estar nasaun doben ida ne’e iha futuru, liu-liu professores no estudantes sira.
Ha’u konkorda, em geral governo maka iha responsabilidae hodi define polítika edukasaun iha rai laran. Prepara infrastrutura ho di’ak, estabelese kuríkulu ne’ebe kualidade. Nune’e mos eskolas partikulares sira, tenki iha kbi’it atu harii infrastrutura ne’ebe di’ak no prepara kondisaun ne’ebe bele favorese kualidade. Maske nune’e, ha’u hanoin, xave prinsipal liu maka iha professores no estudantes sira rasik.
Tamba sá? Tamba, quandu professores sira la iha vontade atu aprende no hasa’e sira nia konhesementu, liu-liu iha area domínio da lingua, konhesementu tekniku sientifiku, tekniku pedagogica no etika profosional, maka sa ida de’it maka governo no fundasaun (eskolas partikulares) prepara sei la fo impaktu.
Professores tenki tau profisaun nu’udar mestri/a (edukador) hanesan vokasaun ida ne’ebe maka iha dever atu prepara jerasaun futuru ida matenek no kualidade. Alende ne’e, estudantes rasik mos tenki iha vontade no paisaun atu aprende no estuda siencia no lingua. Tamba, Professores atu bele matenek to’o oin sa, infrastrutura no kúrikulu bele iha kualidade as, maibe, bainhira estudantes ida la iha vontade no paisaun atu aprende, estuda no aproveita oportunidade ne’ebe iha, buat hotu sei saugate de’it.  
Maluk le’e na’in sira, bazeia ba diskrisaun ne’ebe maka hato’o ona husi inisiu, ha’u iha perguntas ida ba ita hotu; “Atu hasa’e kualidade edukasaun iha Timor-Leste, se los maka responsabiliza”? Ida ne’e hanesan refleksaun ba maluk le’e na’in sira hotu.


Hakerek Na’in;
Atual Servisu iha Ministeriu Edukasaun Gabinete Vice-Ministro II.