Kualidade Edukasaun Timor-Leste,
Se Los Mak Responsabiliza?
Iha tinan sanulu
resin tolu (13) nia laran, progresu dezenvolvimentu iha Timor-Leste komesa hatudu nia
lalatak. Hafoin restaura fali nia independensia, dezenvolvimentu komesa buras
iha areas oin-oin. Infrastruturas bázikas, saude, edukasaun, ekonómia, sai
hanesan ai rin prinsipal hat ne’ebe maka durante ne’e tane no hatada moris povu
tomak nian. Prinsipiu sira ne’e, konsagra ona iha konstituisaun da RDTL artigu
6.0 konaba objetivu estadu nian.
Husi ai rin hat
ne’ebe maka iha, edukasaun sai hanesan baze fundamental ida hodi hatu’ur no
prepara jerasaun futuru ida ne’ebe iha kapasidade no abilidade atu ukun no
dezenvolve nasaun doben Timor-Leste. Ba ida ne’e, Estado no governo iha dever
no obrigasaun hodi fo oportunidade ba timorenses hotu atu bele asesu ba
edukasaun, nune’e bele garante moris di’ak iha futuru. Liafuan hirak ne’e hotu reflekta
iha artigu 59.0 konaba edukasaun no kultura, iha númeru 2 ne’ebe
maka deskreve “Ema hotu iha direitu
hanesan, ba oportunidade atu eskola no ba formasaun serbisu/profisaun nian”.
No iha númeru 4 deskreve “Estadu tenki
garante ba sidadaun hotu-hotu, tuir sira-nia kapasidade, atu bele hetan eskola
boot kona-ba investigasaun sientifika no hamoris/haburas arte”.
Tinan sanulu resin
ona, hafoin Timor-Leste restaura fali nia independensia. Durante periudu tinan
ne’e, governo Timor-Leste esforsu maka’as tebes hodi investe iha area
edukasaun. Estabelesementu infrastruturas bázikas, kualidade professores,
kualidade de ensino, sai hanesan obstaklu bo’ot ne’ebe maka durante ne’e
governo Timor-Leste infrenta. Maske nune’e, ita hotu konciente katak, atensaun
ne’ebe governo fó, seidauk balansu ho orsamentu ne’ebe adekuadu. Ida ne’e,
indiretamente fo impaktu ba dezenvolvimentu kualidade edukasaun iha
Timor-Leste.
Situasaun Geral.
Durante dékade ikus
ne’e, eskola moris buras tebes iha teritoriu Timor-Leste laran tomak. Hahu husi
Ensino Pre-Eskolar, Ensino Báziku, Ensino Sekundáriu Jeral no Tekniku
Vokasional inklui Ensino Superior. Tuir dadus husi Ministeriu Edukasaun, oras
ne’e, iha teritoriu Timor-Leste laran tomak, eziste ona Ensino Pre-Eskolar 425,
ho númeru professores 713 ne’ebe maka hanorin 16,350 alunus, Ensino Báziku iha
1,263 ho total professores 9,781 ne’ebe maka hanorin 340,71 alunus, Ensino
Sekundáriu Jeral no Tekniku Vokasional iha 111 ho total alunus 91,943 no Ensino
superior iha 11 ho total docentes 1,894 ne’ebe maka hanorin 36,036 estudantes
universitarius. Tebes, eskolas sira mosu buras tebes iha nasaun doben ida ne’e.
Dala ruma ita haré, eskolas ida ho sanak iha fatin-fatin (filiais). Públiku
dala braka kestiona maka’as, “hmmmm….loke eskola sira ne’e, hanesan los loke
kios”. Se maka responsabiliza ida ne’e? Governo? Dala barak komunidade sira
“obriga” loke eskola, mais, bainhira hetan difikuldades ona, tau todan hotu de’it
ba governo.
Perguntas maka ne’e,
será que loke eskola barak ne’e sala?
Klaru katak lae. Ida ne’e, bazeia ba konstituisaun RDTL artigu 59.0
N0. 2, ne’ebe Reforsa mos
husi prinsipius gerais edukasaun nian artigu 2.0 iha númeru 4 ne’ebe
deskreve “É da especial responsabilidade
do estado promover a democratização do ensino, garantindo o direito a uma justa
e efetiva igualdade de oportunidades no acesso e sucesso escolares” (Fontes: As Bases Legais do Sistema Educação de Timor-Leste). portanto
lei fo dalan. Maibe, ha’u preukupa oituan, tamba eskola hirak ne’e, barak maka eziste
ho fundamentu organizasaun ne’ebe fraku tebes. professores (mestri/mestra) sira nia abilidade no konhesementu,
maioria sei menus tebes. Buat hirak ne’e hotu ikus mai kontribui positivamente
ba kualidade edukasaun no estudantes hotu iha eskola refere.
Dilema seluk
edukasaun Timor-Leste infrenta maka lingua do ensino. Bazeia ba konstituisaun
RDTL artigu 13.0 konaba lian ofisiál no nasional, numeru 1, ne’ebe
hateten dehan RDTL nia lian ofisial maka tetum no portugues. Basea ba lei de
base da educação, artigu 8.0 konaba lingua do sistema educativo
ne’ebe maka deskreve “As línguas de
ensino do sistema educativo timorense são o tétum e o português”. Agora,
realidade maka ne’e, maioria husi professores (mestri/mestra, docente) la
domina lian rua ne’e. Se ita la domina lian nacional sira ne’e, oinsa maka bele
mosu interaksaun iha sala de aula laran?
Vice-Ministro
Edukasaun Ex.mo Abel Ximenes-Lari Sina sempre ko’alia katak, povu timorenses
ne’e, povu ida poligota, katak bele ko’alia lian barak. No ida ne’e ló’os duni.
Maibe, engrasadu oituan, tamba ohin loron, maioria husi ita timorenses ko’alia
lian “gado-gado”. Barak liu, iha
prosesu hanorin iha aulas laran utiliza tri-lingua, tétum, português no bahasa
Indonesia. Lian tolu ne’e sei ko’alia kahur malu de’it. Professores sira mos
konfuzaun, estudante sira sá-tan?
Dezafius seluk
ne’ebe edukasaun Timor-Leste infrenta maka, bainhira estudantes sira atu
kontinua ba iha ensino superior. Realidade ohin loron, maioria ensino superior
iha Timor-Leste, iha sira nia prosesu aprendijazem loron-loron sei utiliza lian
Indonesia hanesan lingua intermediaria. Ida ne’e difikulta tebes duni estudantes
hirak ne’ebe akaba sira nia estudu iha nivel ensino secondario. Agora perguntas
maka ne’e, será que lingua sai
hanesan bareira bo’ot ba kualidade edukasaun iha Timor-Leste?
Papel Governo (Ministeriu Edukasaun).
Hare ba situasaun
hirak ne’e, klaru duni katak governo liu husi Ministeriu Edukasaun iha papel
ne’ebe maka importante tebes atu prepara kondisaun no ambiente ida di’ak no
saudavel hodi garante funsionamentu no estabilidade ba eskolas hotu ne’ebe
pertense nu’udar eskolas públika. Formasaun ba professores ne’ebe maka
tinan-tinan sempre hala’o iha Instituto Nacional de Formação de Docentes e
Proffisionais da Educação (INFORDEPE), hanesan meus ida atu bele eleva
konhesementu no kapasidade professores hotu, iha area hirak hanesan; domino da lingua, conhemento tecnico
cientifico, tecnico pedagogic no etika profesional. Konstrusaun ba edificio
da escola mos la’o nafatin. Dezenvolvimentu ba kurikulu de aprendijazem mos
tinan-tinan sempre dezenvolve nafatin. Atu dehan de’it katak, meus barak
governo halo ona, hahu husi governo da-uluk to’o governo da-lima. Maske nune’e,
buat hirak ne’e hotu sei hamosu nafatin dúvidas no kestoens barak iha públiku
nia hanoin.
Haré ba realidade
hotu ne’ebe maka liu ona, tebes duni, iha governo konstitusional da-nén ne’e
kontinua ezerse responsabilidade ne’ebe bo’ot atu hasa’e no dezenvolve
kualidade edukasaun iha Timor-Leste. Ministerio
Edukasaun tuir dekretu lei n0. 6/2015, 11 de Março, organika
do VI Governo Konstitusional, nu’udar orgaun sentral governo nian, iha papel
hodi halo konseitu, koordenasaun, no avaliasaun pólitika no foti mos papel hodi
regulariza i superviziona lala’ok no atividades edukasaun ne’ebe kualidade iha
teritoriu tomak.
Politika VI governo
konstitusional, ne’ebe maka hatu’ur hela husi Ministro Saudozo Fernando La Sama
de Araujo, sei foka liu ba area tolu hanesan infrastrutura bazika, formasaun professores no kualidade de ensino. Ministeriu
Edukasaun iha Governo Konstitusional da Ne’en (6) ne’e, mos sei fo atensaun
ne’ebe maka bo’ot ba dezenvolvimentu ensino tekniko vokacionais hotu. Politika
ida ne’e, ho objetivu prinsipal atu bele prepara jerasaun futuru timorenses
hodi bele responde necesidades kampu de traballu iha nasaun doben ida ne’e. Kúrikulu
ba ensino pre-eskolar to’o ensino sekundariu geral mos kontinua dezenvolve tuir
evolusaun mundo nian. Nune’e mos, kúrikulu baziku ensino superior hotu ne’ebe
eziste iha nasaun ida ne’e.
Ministra Edukasaun
Interina Excelencia Dulce de Jesus Soares no Vice-Ministro II Excelencia Abel
da Costa Freitas Ximenes, sei kontinua nafatin polítika ida ne’e, hodi hatu’ur
no dezenvolve fundamentu edukasaun ida ne’ebe kualidade. Maske nune’e, publiku
dala ruma sei iha dúvidas nafatin. Bele ka lae Governo Konstitusional da Ne’en
(6) ne’e hadi’a, ou pelu menus hatu’ur hela fundamentu edukasaun ida ne’ebe
kualidade? Tempu maka sei fo resposta ba kestaun hirak ne’e hotu.
Papel Setór Privado (Eskolas Partikulares).
Maluk le’e na’in
sira, atu dezenvolve kualidade edukasaun, governo mos dudu setor privadu (eskola
partikular) no kooperativa, la’os de’it atu ofereses moris di’ak ba povu liu
husi atividades ekonómika sustentavel, maibe, liu-liu iha responsabilidade
moral atu suporta dezenvolvimentu edukasaun ne’ebe kualidade. Hanoin ida ne’e,
previstu mos iha baze legais edukasaun artigu 3.0 konaba liberdade de aprender e ensinar, iha
númeru 3 ne’ebe deskreve “O ensino
particular e cooperativo organiza-se e funciona nos termos de estatuto próprio,
competindo ao Estado apoiá-lo nas vertantes pedagógica, técnica e financeira”
(Fontes: As Bases Legais do Sistema
Educação de Timor-Leste).
Iha dékade ikus
Timor-Leste nia ukun rasik an ne’e, ita haré’e katak, setor privadu hatudu duni
ona nia papel ativu. Iha fundasaun barak ne’ebe ita konhese muito bem, dedika sira nia esforsu tomak
no foku hodi dezenvolve edukasaun ne’ebe kualidade iha nasaun doben ida ne’e.
Fundação Klibur Mata Dalan ba Kooperativa,no Fila Liman, ne’ebe loke East Timor
Institute of Business (IOB) no Escola Tecnica Informatica (ETI) no Fundação
Kristal, ne’ebe loke eskolas hahu husi ensino baziku to’o ensino superior,
Fundação BOAKRIL ne’ebe loke UNDIL, no seluk tan.. Em geral, ita haré katak kontribuisaun setór privadu (eskolas
partikulares/eskolas katólikas), hahu hatudu nia dikur.
Ita mos konciente
katak, eskolas partikulares barak maka iha kbi’it no kapasidade financeira
rasik, nune’e bele prepara kondisaun ne’ebe di’ak liu, intermus de
infrastruturas no ekipamentus, inklui kualidade de ensino. Maske ita mos hatene
katak, balun sei depende maka’as (tane liman) ba laran di’ak governo nian, liu
husi koncensoens públikas.
Lian Ikus
Maluk le’e na’in
sira hotu, se ita hare ba realidade hirak ne’ebe mosu iha ita futar matan, dala
ruma ita bele foti konkluzaun katak governo (Ministeriu Edukasaun) no Fundasaun
(Na’in ba eskolas partikulares) sira maka iha responsabilidade bo’ot liu ba
kualidade edukasaun iha nasaun doben ida ne’e. Maibe, tuir ha’u nia pontu de
vista (talvez maluk le’e na’in sira mos) katak, atu hasa’e kualidade edukasaun
ne’e tenke iha responsabilide konjunta no interlegadu, la’os de’it husi governo
(Ministeriu Edukasaun) no Setór Privado (eskolas partikulares), maibe entidades
hotu ne’ebe iha intereses ba bem estar nasaun
doben ida ne’e iha futuru, liu-liu professores no estudantes sira.
Ha’u konkorda, em geral governo maka iha responsabilidae
hodi define polítika edukasaun iha rai laran. Prepara infrastrutura ho di’ak,
estabelese kuríkulu ne’ebe kualidade. Nune’e mos eskolas partikulares sira,
tenki iha kbi’it atu harii infrastrutura ne’ebe di’ak no prepara kondisaun ne’ebe
bele favorese kualidade. Maske nune’e, ha’u hanoin, xave prinsipal liu maka iha
professores no estudantes sira rasik.
Tamba sá? Tamba,
quandu professores sira la iha vontade atu aprende no hasa’e sira nia
konhesementu, liu-liu iha area domínio da lingua, konhesementu tekniku
sientifiku, tekniku pedagogica no etika profosional, maka sa ida de’it maka
governo no fundasaun (eskolas partikulares) prepara sei la fo impaktu.
Professores tenki
tau profisaun nu’udar mestri/a (edukador) hanesan vokasaun ida ne’ebe maka iha
dever atu prepara jerasaun futuru ida matenek no kualidade. Alende ne’e,
estudantes rasik mos tenki iha vontade no paisaun atu aprende no estuda siencia
no lingua. Tamba, Professores atu bele matenek to’o oin sa, infrastrutura no
kúrikulu bele iha kualidade as, maibe, bainhira estudantes ida la iha vontade
no paisaun atu aprende, estuda no aproveita oportunidade ne’ebe iha, buat hotu
sei saugate de’it.
Maluk le’e na’in
sira, bazeia ba diskrisaun ne’ebe maka hato’o ona husi inisiu, ha’u iha
perguntas ida ba ita hotu; “Atu hasa’e
kualidade edukasaun iha Timor-Leste, se los maka responsabiliza”? Ida ne’e
hanesan refleksaun ba maluk le’e na’in sira hotu.
Hakerek Na’in;
Atual Servisu iha Ministeriu
Edukasaun Gabinete Vice-Ministro II.