NASAUN FUMADOR

TIMOR-LESTE NASAUN FUMADOR

(Bainhira La-Iha Solusaun, Perigu Bo’ot Sei Mosu)

Husi: António J. Castro da Cunha

Timor-Leste nasaun fumador. Ida ne’e maka estÍgma ne’ebe ohin loron ita nia nasaun tenki simu. Ha’u la-hatane los, ita tenki orgullu tanba sai nasaun fumador númeru uno ka triste ho situasaun ida ne’e? karik ita orgullu, sa ida maka ita manang ka hetan? Ou karik triste, ita lakon los sa ida?

Tuir dadus ne’ebe iha, persentazem timor-oan konsumu tabaku husi tinan ba tinan sa’e bei-beik. Bazeia ba dadus publikasaun científika husi the Journal of American Medical Association (JAMA), ne’ebe maka publika mós iha media nasional sira semana hirak liuba, hatudu katak 33% populasaun Timor-Leste ne’e fumador. Husi total ne’e, fumador mane de’it maka nia persentazem 61%, bo’ot liu iha mundo (haré’e husi proporsionalidade).

Populasaun Timor-Leste, tuir census 2010 iha 1,2 miloens. Ida ne’e atu esplika mós katak populasaun fumador oras ne’e iha mais-menus 396,000 pesoas. Husi númeru ne’e, fumador mane de’it iha 241,560 pesoas. Realidae seluk husi dadus ne’e mos hatudu katak, timor-oan ho idade husi tinan 15 to’o 49 kuaze 94% (Mane 89,5%, Feto 4,5%) nu’udar fumador. Dadus seluk ne’ebe halo ita hotu senti estrañu liu tán, labarik minoridade fumador sira entre tinan 13 to’o 15, kuaze 50%.

Situasaun ida ne’e, lori ha’u atu tenta fó hanoin badak ida, liu husi perspetiva rua. Perspetiva ekonómia no estilus moris (life style) timor-oan sira nian.

Perspetiva Ekonómia.

Bainhira Timor-Leste hetan fali nia Ukun Rasik An iha 2002, iha momentu ne’eba kedas, “odamatan” nakloke ba ema husi nasaun seluk (emprezarius no negosiantes) atu mai. Ema husi antesedentes oin-oin hakat ona no sei kontinua mai nasaun ki’ik no foun ida ne’e. Governo kontinua dudu maka’as dezenvolvimentu atividades ekonómika. Hirak ne’e hotu ho hanoin ida de’it, atu povu nasaun doben ida ne’e hetan lalais moris di’ak.

Tuir dadus husi Central Intelligence Agency Estadus Unidos da America, GDP per kapita, ka rendimentu per kapita iha Timor-Leste iha tinan 3 ikus ne’e sa’e, maske ladún signifikante. GDP 2012 iha US $ 4,400, 2013 iha US $ 4,600 no 2014 iha 4,900.

Rendimentu per kapita ne’ebe sa’e, halo mós Poder de Compra povu Timor-Leste iha tinan 3 ikus (2012-2014) sa’e hela de’it. Iha tinan 2012, poder de compra iha Timor-Leste US $ 5.401 biliaun, 2013 sa’e ba US $ 5.693 no 2014 to’o iha US $ 6.066 biliaun (Fontes: Central Intelligence Agency.US).  Husi dadus ne’e, household consumption (kunsumu uma-kain) hetan persentazem 21,9%, as liu item konsumu sira seluk. Ida ne’e signifika sa ida? Ida ne’e signifika katak demanda Uma-Kain Timor-Leste ba konsumu bo’ot tebes. Husi oklu ekonómia nian, ida ne’e di’ak tanba bele “provoka” movimentu ekonómika iha nasaun ida ne’e positivamente.

Ita halo kalkulasaun simples ida. Bazeia ba dadus ne’ebe iha, loron ida de’it, iha Timor-Leste laran tomak, mane fumador sira gasta osan hamutuk US $ 24,156/lulun/loron). Kuandu ita multiplika ba tinan ida, mane fumador hotu gasta US $ 8,696,160/lulun/tinan. Se loron ida ema ida fuma tabaku masu ida, ho presu media US $ 1,00, maka iha tinan ida sei gasta osan hamutuk US $ 86,961,600/masu/tinan. Montante orsamentu ida ne’e kontribui 6,55% ba konsumu uma-kain.

Ida ne’e signifika sa-ida? Tanba poder de compra povu Timor-Leste sa’e, maka povu hakarak utiliza osan hirak ne’ebe sira iha hodi satisfas sira nia hakarak no neceseidades. Bainhira hakarak no necesidades bo’ot, maka prokura ou demanda mos aumenta. Agora liga ho konsumu tabaku, ne’e iha korelasaun ne’ebe forte liu ho hakarak (wants) ema idak-idak nian (life style).

Tabaku iha ni-nia merkadu propriu rasik. Tabaku, nu’udar produtu importasaun, fó mos receitas ba iha estadu Timor-Leste. Tabaku mós halo timor-oan barak ne’ebe uluk la’os “ema ida” oras ne’e sai ona “ema ruma”. Barak husi sira fa’an tabaku hahu husi masu ida, gerobak ida to’o loja bo’ot. Iha dala ninin, gerobak roda tolu sempre hamrik ho tabaku. Tanba ne’e, ha’u hanoin, husi aspeitu ekonómika (mikro), tabaku fó mós “vantagem” no “benfesiu” ba povu kbi’it laek sira atu hatutan sira nia vida, maske iha parte seluk provoka mos despezas (gastus) ne’ebe bo’ot husi konsumedores.

Estilus Moris

Nu’udar nasaun ne’ebe hetan fali nia independensia iha era mileniu (globalizasaun), timor-oan barak la’o no infrenta kedas situasaun moris ne’ebe diferente. Oferta husi merkadu global ne’ebe mai ho produtus marka oin-oin, halo timor-oan barak “nakfilak” an iha sira pensamentu no atetudi loron-loron.

Estilus moris timor-oan maioria ohin loron, iha mudansa “radikal” tebes. Mundo globalizadu iha ne’ebe buat hotu instan (fasil) no otomatiku, halo timor-oan barak “haluha” prosesu moris natural nian. Estilus moris timor-oan barak ohin loron, ita bele temin estilus konsumptivu. No estilus moris ida maka fuma tabaku ne’e duni.

Fuma tabaku, los tebes, nú’udar direitu ema idak-idak nian. La iha ema ida maka bele bandu. Dadus ne’ebe mai husi JAMA, hatudu oinsa timor-oan barak depende maka’as tebes ba tabaku. Iha konvivensia loron-loron, ita haré’e maluk fumador sira ne’e sempre utiliza termus hirak hanesan L.A = La fuma Araska (refere ba tabaku marka L.A), la fuma kakutak (hanoin) la la’o, la fuma moris senti hanesan la kompletu, ho tabaku lulun ida nia su’ar maka bele halakon stress, no liafuan seluk tán. Brevemente, ema fumador idak-idak fuma tabaku ho objetivu ne’ebe la hanesan.

Marka tabaku ne’ebe oin-oin, sai mós hanesan sasukat ba ema idak-idak iha sira nia kovive loron-loron. Marlboro, L.A Lights, Djarum Super, no seluk tan, nu’udar marka tabaku hirak ne’ebe hatudu mos oinsa ema ne’e nia karakter no moris social.

Fila fali ba Timor-Leste nu’udar nasaun fumador númeru uno. Ita hotu tenki hanoin duni, tanba númeru fumador ba labarik minoridade sira, nia persentazem to’o kedas 50%. Tinan 5 no 10 mai sira sai jovens no adultu, no sei kaer mos papel importante iha dezenvolvimentu nasaun ida ne’e nian. Se ita fiar katak, tabaku ne’e fo impaktu ne’ebe negativu ba ema nia saude, ita bele imajina katak Timor-Leste iha futuru sei ukun husi jerasaun ida oinsa los?. Tanba sa labarik idade minoridade sira sai fumador? Iha fatores barak, balun maka hanesan; hakarak atu hatudu identidade propriu nu’udar ema (mane),no  influensiadu ho ambiente konvivu loron-loron nian.

Situasaun hirak ne’e, tenki hetan atensaun ne’ebe maka sériu, la’os de’it husi governo, maibe liu-liu husi Inan-Aman, komunidade, sociedade no igreja. Situasaun ida ne’e sei sai alarma bo’ot ida ba futuru Timor-Leste iha tinan 10 ou 20 mai. Tanba se ita hotu la kuidadu, Timor-Leste sei tama iha situasaun ida pior liu ohin loron.

Konkluzaun

Númeru fumador iha Timor-Leste, liu-liu ba idade produtivu sira as tebes (94%). Rendimentu per kapita no poder de kompra iha Timor-Leste tinan 3 ikus sa’e hela de’it maske la-dún signifikante. Situasaun ida ne’e, iha korelasaun positivu ho nivel konsumu ne’ebe maka ás mos iha nasaun ida ne’e, inklui konsumu tabaku (6,55%).

Estilus moris povu iha nasaun ida ne’e, ita bele temi, gosta moris dissolutamente (Berfoya-foya). Estilus nu’udar ema (mane) ho diferensia karater, klase social no “intereses”, halo populasaun timor-oan barak “hatudu an” iha konvivensia moris loron-loron. Seidauk tán presaun moris (stress), halo timor-oan barak hili tabaku ho nia su’ar hanesan solusaun ida.

Solusaun

Dadus ne’ebe hatudu husi JAMA, atu fo hatene mai ita katak povu Timor-Leste barak (33%) maka nia moris iha dependensia ba tabaku. Tanba ne’e, jeralmente sei fo impaktu ne’ebe negativu ba saude povu Timor-Leste. Situasaun ida ne’e, obriga ita (governo) tenki buka solusaun.

Iha semana hirak liu-ba, bainhira selebra loron saude mundial, governo liu husi Ministeriu Saude hala’o ona plataforma ida konaba kampaña nasional kontra tabaku. Kampaña ida ne’e halo, ho objetivu atu oinsa prevene fuma tabaku iha nasaun ida ne’e.

Governo no publiku balun fo ona solusaun, ne’ebe bele solusiona problema fumador sira ne’e. Solusaun hirak ne’e hanesan; Regras ne’ebe bandu ema labele fuma iha fatin publiku, hasa’e tabaku nia folin, hasa’e taxa importasaun ba tabako, ou ita mos bele hamenus quota ba importasaun tabaku no bandu tabaku alta nikotina (high nicotine) tama mai merkadu Timor-Leste. Hirak ne’e hotu di’ak, maibe, tuir ha’u nia hanoin ida ne’e la-to’o.

Buat ne’ebe importante liu maka “salva” jerasaun nasaun ida ne’e husi situasaun ne’ebe pior liu iha futuru. Ha’u nia hanoin-lisuk balun, ne’ebe bele soluciona problema fumador hanesan tuir; Aktu da-uluk, Buka no ke’e sai abut problema. Ukun Na’in sira tenki buka hatene, tanba-sa maka timor-oan barak (33%), liu-liu labarik idade minoridade sira sai fumador? Ita tenki buka to’o hetan abut husi situasaun ida ne’e, “la iha ahi-su’ar se ahi la-lakan”. Daruak, Edukasaun Cívika. Importante tebes atu ita kuda kedas husi inisiu, ba timor-oan hotu, liu-liu labarik minoridade sira, konciensia konaba impaktu ne’ebe sei hetan bainhira fuma tabaku. Impaktu ekonómia (despezas) no impaktu saude. Da-tolu, Bandu no Sanksaun ka multa. Tenki iha lei ida rigorozu tebes hodi bandu no fo sanksaun ka multa ba fumador sira, liu-liu fumador idade minoridade. Implementasaun bandu no sanksaun ba fumador, dala-barak kontra-produtivu, tanba de’it implementador lei sira mos “dalaruma” mesak fumador hotu de’it, “la konsege” halo asaun konkreta ruma. Ida ne’e mos presiza hetan atensaun sériu.

Ikus.

Ita tenki hanoin duni ona nasaun ida ne’e nia destinu iha tinan 10 ou 20 mai. Tanba se-lae, ita nu’udar nasaun sei infrenta perigu bo’ot tebes iha oin. Perigu bo’ot hirak hanesan moris mukit no ki’ak aumenta ba bei-beik, dependensia sei sai maka’as liu tan, injustisa social sei buras tebar nafatin no at liu tan, nasaun ida ne’e sei ukun husi jerasaun hirak ne’ebe nakonu ho “Mal-Saude no Mal-Gastus”. Hirak ne’e hotu sei sai hanesan ameasas komun ba ita tomak.

Tanba ne’e, ita la presiza orgullu nu’udar nasaun fumador númeru uno iha mundo. Nune’e mos ita la presiza triste. lós duni katak susar tebes atu bele halakon fumador husi nasaun ida ne’e.  Maske nune’e, ita iha esperansa katak, pelu-menus, tinan 10 mai, bainhira JAMA hasai tan nia rezultadu peskiza foun, Timor-Leste bele iha ona ùltima lugar nu’udar NASAUN FUMADOR.

Ita hotu hein, katak nasaun ida ne’e sei kontinua ukun nafatin husi jerasaun ida ne’ebe la’os de’it iha kualidade (matenek) no responsabilidade (moral di’ak) ba nia-an rasik no ba nia povu, maibe mós IHA SAUDE DI’AK (mental).

E-Mail : zecunha_bcu@yahoo.com, HP, 783616888

EDUKASAUN

EDUKASAUN no DEZEMPREGU

 (Hanoin Ruma Relasiona ho Situasaun Ohin Loron)

HUSI; ANTÓNIO J. CASTRO DA CUNHA

Normalmente, nasaun post conflict ka nasaun terceiro mundo sira sempre infrenta problema “klásiku”. Mukit, ki’ak, beik, malnutrisaun, “hamlaha”, konflitus no dezempregu nu’udar kauzas ne’ebe mosu no hamaluk nafatin prosesu dezenvolvimentu iha nasaun hirak refere. Husi problema “klásiku” ne’ebe temin iha leten, rezolve beik no dezempregu hanesan xave prinsipal atu nasaun terceiro mundo sira bele “haksoit” sai husi situasaun hirak ne’e. Dala ruma ita husu ba malu nune’e, Kok bele?

Beik iha kontekstu ida ne’e, la signifika katak le’e no hakerek la-hatene. Maibe beik, tuir ha’u, nia sentidu maka ema (individu) ne’ebe la iha kapasidade no abilidade atu kore-an husi problema hirak ne’ebe nia infrenta. Ema ne’ebe maka beik, sempre “goma-metin” ho dezempregu no problema “negativu” seluk ne’ebe temin ona.

Tanba ne’e, dalan ida atu “haksoit” sai husi beik maka liu husi edukasaun. Edukasaun halo ema hatene ciensia no domina teknologia. No hirak hanesan ne’e, dala-barak ema temin edukadu. Ema ne’ebe edukadu (la-os hotu), sempre iha kapasidade no abilidade atu rezolve nia problema rasik. Tanba sa? tanba nia bele buka ou kria empregu ba nia an-rasik no ba ema seluk.

Ita bele hare’e nasaun hirak ne’ebe avansadu los ona. Maioria populasaun mesak edukadu hotu de’it. Ida ne’e mos hatudu oinsa nasaun hirak ne’e bele eziste no kompete iha mundo modernu ohin loron. Liu husi edukasaun, bele mosu jerasaun ida ne’ebe kualifikadu hodi garante ezistencia no kompetividade iha interkomunikasaun no kompetisaun mundo globalizadu.

Oinsa ho Timor-Leste? Maluk sira, hanesan ita hotu hatene ona, husi inisiu kedas, governu troka dala nen (6) ona, edukasaun sempre sai atensaun no prioridade prinsipal hamutuk ho infrastrutura no saude. Hafoin restaura fali independensia iha tinan 13 liu ba, Timor-Leste adopta kedas prinsipiu edukasaun ba ema hotu. Katak timoroan hotu-hotu, riku ka ki’ak, foho-oan ka cidade-oan, bo’ot ka ki’ik, iha direitu ne’ebe hanesan, asesu ba edukasaun hodi hetan matenek no domina ciensia i teknologia.

Iha situasaun Timor-Leste ohin loron, dezenvolvimentu edukasaun (formal) sei infrenta dezafius no obstaklu bo’ot tebes. Infrastrutura bázika, kúrikulu, fasilidades, laboratoriu, kualifikasaun professores, aproveitamentu estudantes, hirak ne’e hotu sai hanesan dezafius ne’ebe maka durante iha tinan sanulu ikus Timor-Leste infrenta. Maske nune’e, governo kontinua ho esforsu tomak hadi’a tuir necesidades no prioridades ne’ebe iha.

Ensinu gratuitu tuir mandatu konstituisaun haruka, fo duni kbi’it no forsa ba timoroan hotu atu aprende hakerek, le’e no sai ema matenek i útil ba an-rasik, familia, sociedade, nasaun no mundo. Matenek, liafuan ida ne’ebe iha forsa as tebes hodi dada timoroan hotu atu hamrik hanesan ho ema husi mundo tomak.

Ita hotu senti orgullu bainhira akompaña no hare’e ho matan, entuziasmu, dezeiju no esperansa timoroan hotu atu bele asesu ba edukasaun. To’o ohin loron, 95% labarik timoroan tau naran ona ba eskola, hahu husi Pre-Eskolar ba to’o Ensinu Sekundariu. Joven barak kontinua sira nia estudu iha Ensino Superior hodi hasai licensiatura, no adultu lubuk ida maka reforsa sira nia matenek iha mestradu to’o dotoramentu. Maske nune’e, ita mos konciente katak, barak maka la konsege akaba sira nia estudu, tanba ejizensia moris ne’ebe iha. Dadus ne’ebe iha, mos hatudu katak númeru dizistentes timoroan husi eskola as tebes.

Maluk sira, tinan-tinan timoroan rihun maka kontinua sira nia estudu ba ensino superior. Barak iha rai laran, rihun mos sai ba nasaun seluk. Balun kontinua ho bolso estudu (governo no parceirus), barak mos husi esforsu rasik (familia/inan-aman). Indonesia, Tailandia, Filipina, Brazil, Portugal, Australia nu’udar fatin destinasaun ba timoroan buka matenek nian. Balun bele aproveita ho di’ak no ikus fila mai hatudu duni sira nia kualidade hodi kontribui positivamente ba dezenvolvimentu nasaun ida ne’e. Maibe barak mos maka lahetene atu halo los sa-ida. Estrañu liu tan, universitarius barak mos maka “rende” de’it iha dalan klaran, iha ne’ebe ikus mai “halai” ba Inglatera no Irlanda hodi hatutan moris.

Dezempregadu edukadu kontinua aumenta tinan ba tinan. Tanba sa? Tanba timoroan edukadu (dezempregadu) hirak ne’e la iha skill ka badaen ne’ebe suficiente atu tama no kompete iha kampu traballu. Se nune’e, sa ida los maka sala? Empregu maka la-iha ka timoroan maka la-prontu? Hanoin lisuk ba. Ita hotu dala ruma “baku” hirus-matan, maibe ita atu hirus los se? governo? Karik bele. Buat balun ne’ebe maka to’o oras ne’e “la’o la-los”, ita bele “komu liman” ba governo. Maibe barak liu, ita idak-idak maka tenki responsabiliza.

Tuir rezultadu peskiza husi Timor-Leste Labour Force Survey 2013 (TL-LFS), rezulta katak estimativa timoroan ne’ebe to’o ona tinan atu servisu hamutuk 692,200. Husi total ne’e, 213,200 maka hanesan ona forsa traballu. Númeru ida ne’e, tuir TL-LFS 2013, reprezenta taixa partisipasaun forsa traballu ne’ebe ki’ik tebes (30.6%). Dadus mos hatudu katak, husi total forsa traballu ne’ebe iha, 189,800 nu’udar empregadu no 23,400 ka 11% nu’udar dezempregadu.

Hafoin lori tinan naruk, nasaun ida ne’e konciente katak dezempregu ne’ebe ohin loron Timor-Leste infrenta, kauza ida maka tanba timoroan rasik la iha skill no badaen atu kompete ho ema estranjeirus. Vice-Ministru Edukasaun Abel Ximenes Lari-Sina, iha okaziaun barak hateten, traballadores estranjeirus ne’ebe servisu iha nasaun ida ne’e, manan salariu bo’ot, la’os tanba sira ema estranjeiru, maibe liu-liu tanba sira nia skill no produtividades as liu timoroan sira.

Tanba ne’e, Timor-Leste nu’udar nasaun presiza iha vizaun ida estrategico no inovativu hodi hahu prepara jerasaun timoroan ne’ebe, la’os de’it kualifikadu maibe mos iha kompetividade. Nasaun ida ne’e, tantu governo komu setor privadu tenki hanoin ona, tinan 5, 10 ou 20 mai, kampu traballu Timor-Leste presiza timoroan ida ho skill oin-nusa los.

Maluk sira, sé ita akompaña politika VI Governo Konstitusional ne’ebe trasa liu husi Ministeriu Edukasaun, maka ita hare’e katak Governo ohin loron hahu foku ona atu dezenvolve edukasaun, liu-liu iha area tékniku vokasional. Tinan oin, 2016, governo sei hahu fazeada i gradualmente konverte Ensinu Sekundariu Geral ba Ensinu Tekniku Vokasional. Governo mos planea ona atu inisia Akademia Peska i Estudus Marinus no Politkeniku Hotelaria i Turismu iha 2016.

Ida ne’e programa ida inovativu tebes. Objetivu prinsipal husi programa ne’e maka, atu prepara timoroan bele kompete iha kampu traballu tinan 5, 10 ou 20 mai. Timor-Leste ba futuru, necesita tebes atu iha tekniku ne’ebe kualifikadu ho abilidade as. Lia-fuan xave maka ne’e “Timoroan hotu tenki iha valor kompetividade”. Brevemente ita bele ko’alia katak ensino tekniku (sekundariu no terciariu) prepara timoroan atu sai kreativu no inovador. Matenek na’in ida naran Jack Welch, GE hateten nune’e “If you don’t have a competitive advantage, don’t compete”.

Prezensa Ensinu Tekniku Vokasional, Akademia, Politekniku nu’udar alternativas ida ne’ebe governo sei dezenvolve hodi responde dezempregu iha futuru. Tanba ne’e, ha’u hanoin pasu ne’ebe Ministeriu Edukasaun foti, nu’udar hakat ida importante no estrategiku tebes. Maske ita hotu konciente, katak programa hirak ne’e hotu sei presiza provas no lori tempu hodi bele responde. Ema barak bele dúvidas, maibe konkorda ou lae ensinu tekniku (sekundariu no terciariu) sei haraik solusaun ba dezempregu no forsa traballu unskilled iha nasaun ida ne’e.

Ema matenek sira bain-bain temin nune’e, “O Nia Futuru Iha O Nia Liman Rasik”. Fraze ida ne’e fo sentidu ne’ebe kle’an tebes. Agora, ita (timoroan) idak-idak maka tenki reflekte. Sa-ida maka sai nu’udar ita nia paisaun. Sa-ida maka sai ita nia mehi iha futuru. Tanba ne’e, atu realiza mehi no paisaun ne’ebe iha, maka ema idak-idak tenki trasa planu ba sira-nia moris rasik. Matenek ida naran Casey Stengel hateten nune’e “If you don’t know where you’re going, you might end up somewhere else”. No ha’u konkorda tebes ho lia-fuan ne’e.

Maluk sira, Timor-Leste nu’udar nasaun tenki hahu ona ho pasu estrategiku ida ne’e. Pasu estrategiku ne’ebe bele dezenvolve no hahoris jerasaun timoroan ho koñesementu tékniku, domina ciensia, teknologia no iha kompetividade as atu kompete ho se-se de’it. Tanba se- lae, ema estranjeirus sei mai domina nafatin, no ita, timoroan sei sai ESPEKTADORES ne’ebe “di’ak” iha ita nia uma-rasik.

E-Mail : zecunha_bcu@yahoo.com; HP: 78361688

DEZLUTU NACIONAL

SENTIDU DEZLUTU NACIONAL:

HALOT KAKALUK FUNU, DEZENVOLVE KAKUTAK GLOBALIZASAUN

(PRESIZA HARI’I MUZEUM BA-DAME IHA TIMOR-LESTE?)

HUSI: António J. Castro da Cunha

LUTU ka iha lisan Timor-Leste nian temin HATAIS-METAN, ou KESI-METAN nu’udar sentimentu domin ne’ebe hatudu husi familia, kolegas no amigus ba maluk ne’ebe husik hela ona mundo ida ne’e. LUTU ka HATAIS METAN ne’e iha nia sentidu ba timoroan ida-ida. KESI-METAN iha liman, ulun no hatais roupa metan ida-ida ho nia sentidu rasik. Iha LUTU fulan tolu, seluk fulan nén, barak to’o tinan ida no balun liu tinan ida. Hirak ne’e hotu mos iha nia signifikadu mesak. LUTU iha ambiente Timor-Leste nian katak horik ka moris iha situasaun tristeza nia laran durante periudu tempu balun. Bainhira periudu LUTU hotu ona, maka sei tama iha prosesu DEZLUTU ka HASAI-METAN ou bain-bain timoroan hotu temin dehan KORE-METAN.

KORE-METAN hanesan kultura timoroan nian ne’ebe mai husi kedas tempu bei-ala sira nian. Iha tutun husi KORE-METAN ne’e, familia timoroan barak sempre taka ho misa agradesementu no festeza. Festa ho sentidu katak matebian sira oras ne’e moris hakmatek ona iha “Mundo Rohan Laek” nian. Iha festa KORE-METAN ne’e, familia, kolegas no amigus hotu ekspresa sira nia sentimentu haksolok no kontenti liu husi dansa tuir irama knanuk KORE-METAN nian.

Maluk timoroan sira hotu, iha loron hirak ikus ne’e, iha noticias nacionais ne’ebe ita hotu akompanha, katak iha fulan ida ne’e nia laran, hahu 4 Setembro to’o 31 Dezembro 2015 Timor-Leste sei tama iha periudu DEZLUTU (KORE-METAN) no HALOT KAKALUK (BIRU) funu nian. Perguntas ba ita hotu maka ne’e, durante periudu DEZLUTU no HALOT KAKALUK, sei hamosu sentidu sa-ida ba timoroan hotu iha era ukun rasik an ida ne’e? Lisaun sa-ida maka timoroan hotu bele hetan durante periudu fulan Setembro to’o Dezembro 2015 ne’e? molok atu fo hanoin oituan ba perguntas ne’ebe iha, ha’u hakarak lori ita hotu, loke hikas fali memoria durante periudu naruk luta tinan 24 nia laran ba Timor-Leste nia auto-determinasaun hodi defende Ukun Rasik An.

PERIUDU LUTU NACIONAL.

Maluk le’e na’in sira, Luta naruk povu timoroan hotu durante tinan 24 nia laran, hakotu ona iha 30 Agostu 1999. Maske nune’e, durante tinan 24 nia laran, historia barak maka mosu ho akontesimentu oin-oin akompanha iha luta aswain povu timoroan hotu nia hakat. Hakat husi pasu ida ba pasu tuir mai, hodi hare ho matan tragedia no maskare hotu.

Funu naruk timoroan sira nian, hamosu historia no akontensimentu heroiku i traisaun, hamnasa no tanis, kontenti no halerik, mate hamlaha no sobrevive, Hirak ne’e hotu nu’udar peregrinasaun ida ne’ebe sempre mosu troka malu iha luta auto-determinasaun ba UKUN RASIK AN. Tragedia barak maka akontese, ne’ebe hamosu sentimentu tristeza durante tempu naruk nia laran. Lakon Inan, aman, oan, fen kaben, la’en kaben, maun, alin, vizinho, kolegas, amigus ho forsadu husi forsa inimigu, nu’udar akontesimentu ne’ebe loron-loron sempre mosu iha prosesu luta hodi defende ukun rasik an. Ho nune’e, ita bele dehan, durante periudu tinan 24 nia laran, familia timoroan hotu moris iha situasaun “LUTU” nia laran.

Maluk sira hotu, bainhira ita loke fali memoria historia funu nian, LUTU NACIONAL, tuir ha’u nia pensamentu, hahu nanis kedas iha golpe no kontra golpe ne’ebe “halo” husi Partido bo’ot rua iha momentu ne’eba, tinan 1975, maka partido União Democratico de Timor-Leste (UDT) no partido Frenti Revolucionario Timor-Leste Independenti (FRETILIN). LUTU ne’e sai todan, kle’an no lori tempu naruk liu tan ba povu tomak nia moris, bainhira rezime invazor Republika Indonezia hahu invade Timor-Leste, iha 7 Dezembro 1975.

Iha momentu bainhira Povu timoroan tomak hamutuk ho aswain FALINTIL sira hases-an husi forsa invazor nia agresaun hodi “haksumik” an iha foho leten no ai-laran fuik sira Timor-Leste nian, komesa ne’eba kedas laloran halerik no tanis-tristeza sai hanesan “ha-han” loron-loron. Mate hamlaha tanba la iha ha-han atu han, mate forsadu tanba asaun assasinatu husi soldadu assasinu invazor sira, halo timoroan aswain barak hanesan los balada fuik ne’ebe sira nia ruin naklekar, soe hela iha dalan, ai-laran fuik no fatuk-ku’ak sira. Mate rate la iha.

Knanuk heroiku ne’ebe nakonu ho sentimentu tristeza “Mate mohu, soe isin lemorai….ruin naklekar, tan ha’u rai Timor”, nu’udar knanuk ida, bainhira ita hotu rona, senti laran no fuan ne’e “rahun” tebes hodi hanoin fali tragedia no maskre hirak ne’ebe ita idak-idak infrenta direta no indiretamente durante luta tinan 24 nia laran.

Funu tinan 24 nia laran hodi defende Ukun Rasik An ida ne’e, nakonu ho sentimentu tristeza ne’ebe bo’ot. Maske nune’e, luta naruk ne’e mos nakonu ho asaun heroiku barak, ne’ebe presiza tebes ita hotu (jerasaun ohin loron no hirak ne’ebe sei tuir mai)  nia orgullu no apresiasaun. Maske povu luta-dor no aswain FALINTIL barak lakon no mate, maibe sei iha nafatin aswain seluk ne’ebe bele sobrevive, hodi kontinua rezisti, luta ba Ukun Rasik An.

HALOT KAKALUK, DEZENVOLVE KAKUTAK

Maluk sira, konforme historia, ne’ebe ita hotu hatene ona, Aswain FALINTIL no Juventude Loriku Aswain barak bele kontinua reziste no sobrevive hodi kontinua luta kontra forsa invazor, barak ka oituan, bo’ot ka ki’ik tanba influensiadu husi “FORSA NATURAL” ka “KAKALUK ou BIRU” ne’ebe sira ida-ida iha. KAKALUK ka BIRU ne’ebe hetan husi forsa natural matebian no bei-ala sira Timor-Leste nian.  KAKALUK ka BIRU ne’ebe iha, hetan mos husi ritual kultural tuir lisan timoroan ida-ida nian. KAKALUK ka BIRU ne’ebe asawain luta-dor sira iha, la’os de’it halo sira “helik” husi ameasas no agresaun assassinatu inimigu nian, maibe mos halo sira brani tebes hodi infrenta (oin ho oin) situasaun difisil bainhira “monu” iha abrigu inimigu sira nian. Fiar ou la-fiar, ida ne’e maka realidade ne’ebe hamaluk historia funu aswain luta dor timoroan sira nia durante tinan 24 nia laran.

Prezidente da Republica, Jeneral Taur Matan Ruak, Aswain FALINTIL no Lider Bo’ot ida rezistencia nian, iha nia vizita sira ba suco hotu, aviza ba komunidade timoroan tomak, katak Timor-Leste tenki halot ona KAKALUK (BIRU) funu nian. Tuir Nai Prezidente da Republica, katak problema ne’ebe maka durante ne’e mosu, hafoin loron no konsulta popular restaurasaun independensia, fator ida mos tanba “babeur” husi KAKALUK (BIRU) ne’ebe sei-dauk halot to’o  agora. Ou dala-ruma halot ona, maibe sei-dauk halot ho di’ak tuir lisan ne’ebe timoroan idak-idak iha. Tanba ne’e maka, “influensia” husi KAKALUK (BIRU) kontinua halo timoroan ho timoroan lori meik no kro’at hatudu ba malu. Akontesimentu sira iha tinan 2004, 2006 to’o 2008 no 2015, fiar nu’udar rezultadu husi situasaun hirak ne’e hotu.

Sentidu halot KAKALUK (BIRU) funu nian, mai ha’u, la’os de’it halot meik no kroat ou halot KAKALUK (le’e = ai-abut) tuir dalan kultura no lisan ne’ebe iha, maibe mos signifika katak timoroan hotu tenki ona halot atetudi agresivu, odio no vingansa hodi tu’ur hamutuk (nahe biti bo’ot) tuir lisan timoroan nian, fo liman hodi perdua malu.

Bainhira halot ona KAKALUK funu nian, ba oin, timoroan hotu presiza tebes dezenvolve KAKUTAK (MATENEK). KAKUTAK ne’ebe prienxe ho ciensia no teknologia. Ida ne’e signifika katak timoroan hotu tenki domina ciensia no teknologia i utiliza ba dezenvolve kreatividades no inovasaun. Timoroan hotu presiza la’o tuir ritual (prosesu) ne’ebe los hodi dezenvolve KAKUTAK ne’ebe brilliante, nune’e, ikus mai bele kontribui positivamente ba dezenvolvimentu nasaun doben RDTL.

HARI’I MUZEUM BA-DAME.

Maluk Sira, ha’u konkorda ho Irmaun Mariano Assanami Sabino, lider potensial ida jerasaun foin sa’e nian, katak, Timor-Leste ohin loron presiza faze foun (Timor Post. 01/09/2015). Faze foun ida, iha ne’ebe timoroan hotu (jerasaun lider tuan, jerasaun lider ohin loron no jerasun lider tuir mai) presiza la’o tuir. Faze foun ne’ebe ita hotu hakarak tenki la’o ho pensamentu foun. Pensamentu foun ne’ebe bele lori forsa foun hodi liberta povu husi MUKIT, KI’AK no BEIK.

Maibe iha parte seluk, ha’u la-dun konkorda ho hanoin seluk Irmaun Mariano Assanami nian, ne’ebe hatete atu halot tiha organizasaun rezistencia sira. Mai ha’u, nu’udar organizasaun rezistencia, sira tenki eziste nafatin hodi kontribui ba dezenvolvimentu nacional, tanba sira sólidu ona i iha unidade no fraternidade ne’ebe bo’ot. Organizasaun rezistencia sira, eziste ona ho sira nia prinsipiu no valores rasik, ne’ebe presiza tebes kontinua iha momentu agora. Mai ha’u, iha tempu Ukun Rasik An ne’e, organizasaun rezistencia sira presiza kontribui fali ho pensamentu, vizaun no misaun foun.

Agora, sa-ida maka governo presiza hanoin no halo? Ha’u hanoin, governo presiza harii muzeum ba-dame. Muzeum ba-dame importante tebes atu lori espiritu dame nian iha pensamentu timoroan ida-ida. Ha’u nia sugestaun ba governo, karik bele, muda naran muzeum rezistencia ba fali muzeum ba-dame. Liu husi muzeum ba-dame, timoroan hotu bele transforma hanoin ne’ebe gosta reziste (funu) de’it ba fali hanoin foun ne’ebe nakonu ho dame no paz.

Halot tiha KAKALUK funu nian iha muzeum ba-dame. Hasai tiha hatais-metan (kore-metan) ne’ebe maka durante hamaluk timoroan hotu nia moris ba iha muzeum ba-dame. Rai ho di-diak iha muzeum, atu nune’e, timoroan hotu la tau tan LUTU NACIONAL (hatais metan). Husik ba LUTU sira hotu iha muzeum ba-dame, hodi sai hanesan lisaun ba timoroan tomak atu hakribi’it meik no kro’at no hadomi i hahi fali ciensia no teknologia.

SENTIDU DEZLUTU NACIONAL.

Agora, iha era Ukun Rasik An ida ne’e, hafoin tinan 16 husi loron Konsulta Popular iha 31 Agostu 1999 no tinan 13  depois loron Restaurasaun ba Ukun Rasik An iha 20 Maio 2002, governo mos hahu aviza, atu timoroan hotu hahu dau-dauk ona prosesu DEZLUTU (KORE-METAN) NACIONAL durante fulan hat (4) hahu 4 Setembro to’o 31 Dezembro 2015. Hodi responde perguntas rua  ne’ebe hato’o ona iha paragrafu da-uluk artigu ne’e, ha’u sei hato’o hanoin konaba sentidu prinsipal husi DEZLUTU no HALOT KAKALUK funu nian. Tuir Primeiro Ministro Rui Maria Araujo, DEZLUTU NACIONAL halo ho objetivu prinsipal atu transforma LUTU ba ORGULLU nasional, hodi konsentra dezenvolvimentu rai ida ne’e.

Tuir ha’u nia pensamentu (hanoin subjetivu), sentidu DEZLUTU NACIONAL ka KORE-METAN maka halakon neon-kraik no laran-triste, para ho halerik no tanis-tristeza hodi hahoris fali ambiente alegria (haksolok) ba esperansa moris ne’ebe di’ak liu iha tempu agora no tuir mai (futuru). DEZLUTU NACIONAL mos signifika katak sai husi moris nakukun (Kore-Metan) hodi tama ba moris naroman (Hatais-Mutin). Kore-Metan ba Hatais-Mutin mos fo sentidu katak, matebian (Martires, Saudozos) povu aswain hotu, oras ne’e (tuir fiar Sarani nian) moris hakmatek ona iha AMAN MAROMAK nia kadunan SANTO. Governo prepara ona ceromonia lubuk ida ne’ebe maka sei inisia ho misa ba KORE-METAN iha 4 Setembro 2015. Governo mos sei realiza programas divertimentu oin-oin, hanesan koncertu múzika. Maske nune’e, bua ne’ebe timportante liu maka sentidu husi aktividades sira ne’e hotu.

Tanba ne’e, ba oin, timoroan hotu presiza ona komunga moris alegria (haksolok), fiar-an no optimista hodi hateke ba oin, hako’ak moris ne’ebe nabilan iha naroman no hakmatek nia laran. Katak moris saudavel, do’ok husi MUKIT, KI’AK NO BEIK. Ho nune’e de’it maka, DEZLUTU NACIONAL ne’ebe governo realiza ne’e, bele fo SENTIDU ne’ebe kle’an. SENTIDU ne’ebe bele haraik pensamentu foun ba timoroan ida-ida, hodi kuda iha ne’on no fuan ba dezenvolvimentu RDTL. Liu husi DEZLUTU NACIONAL ita mos bele aprende lisaun bo’ot ida, katak, funu, oho malu, tau meik no kro’at ba malu, odio no vingansa, buat hirak ne’e hotu sei hamosu de’it terus, sofrementu no moris la hakmatek.

ADEUS LARAN SUSAR NO NEON KRAIK, BENVINDO DAME NO DOMIN BA DEZENVOLVIMENTU.

NB: Sugestaun no kritikas bele haruka mai E-Mail: zecunha_bcu@yahoo.com; HP; 78361688