Prizaun Becora

PRIZAUN BECORA HAKI’AK “TUKANG PUKUL”?

(Prizioneiru hetan “PANKADA” to’o tama ICU, Se-Mak Responsabiliza?)

Hosi : Antonio J. Castro da Cunha

Prizaun Becora haki’ak “tukang pukul”? perguntas ida ne’e kontinua akompaña ha’u nia hanoin durante fulan ida ne’e nia laran. Ha’u labele imajina, prizaun, fatin ida ne’ebe maka governu no estadu prepara hodi “simu” komunidade hirak ne’ebe, tuir lei kondenadu nu’udar sala nain hodi responsabiliza sira nia sala – afinal iha laran mos, sai hanesan fatin ida ameasadu.

Prizaun – tuir lolos sai fatin ida ne’ebe maka bele transforma mentalidade, karakter no pensamentu kondenadu ida nian hosi hahalok sala, at, violensia, violasaun, asasinu, etc ba di’ak. maibe kada ves mais aproveita fali hosi oknum guarda prizioneiru balun hodi sai fatin show force. Prizaun sai fali fatin ajang balas dendam. “tukang pukul” sira iha prizaun laran, aproveita knaar ne’ebe sira iha, inves halo seguransa - maibe halo fali torturasaun ba prizioneirus hirak ne’ebe sira “la gosta”.

Kazu barak maka akontese ona iha komarka laran. Balun hetan provas. Maibe barak liu nonok no lakon liu tiha de’it. Aktu ne’ebe oknum “tukang pukul”halo iha prizaun laran, talves konsidera ona hanesan buat ne’ebe lumrah ka bain-bain. Prizioneirus barak hetan “pankada” no sira la iha korajen atu hateten sai ou konta ba ema seluk, satán ba familia. Foun-foun ha’u la fiar. Maibe, depois hareé sa ida maka akontese ba alin Marciano, ha’u fiar katak prizioneirus sira tauk atu hateten sai tanba hetan “amesas” hosi oknum ne’ebe baku sira.

Provas maka ne’e…bainhira ha’u ba vizita no hasoru malu ho alin Marciano iha prizaun Becora – data 26 dezembro 2016. Momentu ne’eba, bainhira dada lia, ha’u husu perguntas lubuk balun ba nia, hanesan “oinsa ho situasaun iha ne’e (komarka laran)?, di’ak de’it ka lae?, keta ema “baku” karik?” no perguntas seluk tan. Iha momentu ne’eba, la hatene talves tanba ta’uk alin Marciano hatan katak buat hotu di’ak de’it. La iha ema ida maka baku. Liu tiha semana ida, hanesan ha’u hakerek ona – alin Marciano tenki tama ICU iha HNGV to’o ohin loron.

Ha’u lembra fali, katak Iha loron 30 dezembro 2016, ha’u simu telefone hosi familia, katak alin Marciano da Cunha Ribeiro hetan moras no oras ne’e iha hela Hospital Nasional Guido Valadares (HNGV). Foun-foun ha’u hanoin moras bain-bain. Maibe, bainhira ha’u ba vizita, haré’e katak moras ne’e grave tebes. Hafoin loron ida iha sala bain-bain, doutor desidi atu lori ba ICU, hodi bele halo tratamentu intensivu.

Iha momentu ne’eba ha’u husu tuir informasaun. Alin Marciano konta, nia hetan baku hosi oknum ho inisial FC-Guarda “tukang pukul” ida iha Prizaun-Becora. Ha’u lahatene nia razaun sa-ida? Karik tanba iha odiu vingansa ruma?

Nu’udar familia no hanesan sidadaun RDTL, konciente katak ita hotu ne’ebe moris iha nasaun ida ne’e, bainhira tribunal deside dehan sala, hakarak ka lakohi tenki simu no kumpri. Ha’u senti triste tebes. Ha’u triste bainhira rona katak oknum guardau prizioneriu ne’ebe hetan salariu fulan-fulan hosi governu (osan povu nian) atu tau matan no asegura seguransa ba prizioneiru sira, sai fali ”tukang pukul”. Prizaun, seolah-olah sai fali fatin “ajang balas dendam” ou “pelampiasan” hosi oknum guarda prizaun balun. No dala ida tan, bainhira oknum “tukang pukul” sira iha prizaun hala’o sira nia asaun, prizioneirus sira nonok no nia lian la sai.

Presija Halo Investigasaun Kle’an

Ha’u nia kuiñesimentu konaba lei – liu-liu lei kodiku penal (hukum pidana) mukit tebes no zero kortado. Ha’u mos la hatene konaba regras lolos ne’ebe regula iha prizaun nia laran. Maibe, liu hosi dada lia ho maun guarda prizaun hirak ne’ebe fo seguransa ba alin Marciano, ha’u fiar katak regrasa iha prizaun laran la-haruka nune’e. Maske nune’e, sira balun mos la nega katak, normalmente iha “hukum/aturan tidak tertulis”, ne’ebe oknum guarda prizoneirus sira aplika ba prizioneirus “foun”. Ne’e los ka lae? só makaer ukun sira iha prizaun maka bele esklarese ba publiku.

Iha lia anin barak ne’ebe semo lemo-lemo hosi prizaun laran ba li’ur. Prizioneirus balun, aliza no to’o “mate”, maibe makaer ukun sira iha prizaun la fo razaun ne’ebe klaru ba familia sira. Ha’u rona informasaun barak ona, maibe buat hirak ne’e hotu hanesan “lian anin” de’it. provas la iha. Tanba ne’e, ha’u hanoin, akontesimentu ne’ebe akontese ba alin Marciano, bele fanun entidades makaer lei sira atu bele foti asaun konkreta.

Presija iha investigasaun ne’ebe kle’an. Será que akontesimentu hirak ne’e hotu mosu tanba prizioneirus kontra regras ruma prizaun nian? Maibe, se-karik mos sira kontra, ha’u hanoin la devia baku to’o tama ICU.

Bainhira lé’e no akompaña notisia iha Jornal, Chefe Prizaun hateten katak forma ona ekipa ida hodi halo investigasaun internal. Ha’u nia esperansa, investigasaun ne’ebe halo ona bele la’o ho imparsial no transparante, i la-iha buat ruma ne’ebe falun iha laran. Ha’u nia esperansa, makaer ukun sira iha prizaun Becora bele hala’o investigasaun ho transparansia no la “subar” buat ruma.

Ha’u lahatene, kazu hanesan alin Marciano infrenta, se-tán maka iha poder atu halo investigasaun. Maibe, ha’u fiar katak Ministeriu Publiku ne’ebe hatene ona kazu ne’e bele foti aksaun ne’ebe konkreta.

Ministeriu Justica Labele Dukur

Aktu violensia ne’ebe halo hosi oknum “tukang pukul” guarda prizaun ba prizioneiru alin Marciano, presija iha atensaun ne’ebe sériu hosi ulun bo’ot sira. Liu-liu Ministeriu Justica ne’ebe responsabiliza ba ordem no regras iha prizaun ida nia laran.

Ministru Justica, Diretor Geral, Diretor Nacional no Chefe Departamentu sira ne’ebe responsabiliza ba ordenasaun no governasaun iha prizaun laran, ha’u husu imi atu hadér no loke imi nia matan hodi haré’e. será que ita bo’ot sira “nonok” de’it haré’e hahalok violentu hosi oknum guarda prizaun “tukang pukul” sira ne’e? tanba sa maka prizioneirus ne’ebe tama iha prizaun laran, labele hetan proteksaun ne’ebe di’ak? Prizioneirus ida tama iha komarka ho saude (fiziku no mental) di’ak, ikus mai tenki sofre psikologikamente to’o hetan baixa iha ICU- até balun to’o mate tan?

Alin Marciano, tanba desizaun tribunal no hanesan sidadaun ne’ebe di’ak, kumpri ona sentensa ne’ebe hatún ba nia. Policia ba tula nia iha uma-nia la kontra, halo tuir de’it. Nia tama prizaun Becora ho isin no saude ne’ebe di’ak. Maibe, tanba sa ohin loron nia tenki “hadau moris” iha sala ICU – HNGV? Nia sofre dala rua – familia mos sofre dala rua.

Señores makaer ukun lei sira, favor hadia ba situasaun ida ne’e. Buat ne’ebe akontese ona, tenki sai hanesan lisaun ida ba ita hotu. Labele trata prizioneirus sira hanesan ema “fo’er/lixu”. Labele mos haki’ak oknum “tukang pukul” sira iha prizaun laran, ne’ebe bele halo asaun “violensia” tuir sira nia gostu. Nu’udar sidadaun RDTL, ema hotu tenki kumpri ba lei ne’ebe vigora iha nasaun ida ne’e. Lei maka bo’ot liu hotu. La iha sidadaun di’ak ida bele halai hosi lei.

Ba oknum “tukang pukul” guarda prizaun ne’ebe baku Alin Marciano. Ha’u la hatene, karik ita bo’ot iha odiu ou vingansa ruma. Ohin loron alin Marciano iha ona ICU-HNGV, fatin ne’ebe tuir doutor sira entre “mate no moris”. Karik ohin loron ita bo’ot kontenti, hamnasa no dala ruma fo tan merese. Maibe, ha’u hakarak atu hateten de’it – haksolok ba, kontenti ba. Karik ita bo’ot iha konciensia nu’udar ema kriatura – konfesa o nia sala ba.

Ba makaer ukun iha prizaun Becora, governu no Ministeriu Publiku – ha’u husu ho laran atu kontinua halo investigasaun ne’ebe kle’an no transparante. La bele subar no la bele buka atu proteje malu. Hadi’a ba jestaun iha prizaun laran. Muda ba mentalidade guarda prizionerius “tukang pukul”, atu sira labele uja liu otot (forsa) maibe tenki uja otak (kakutak/matenek).

Ikus liu, ami nia fiar tomak ba justisa iha nasaun doben RDTL. Ami fiar katak akontesimentu ida ne’e bele hafanun entidades makaer lei no ukun, atu bele iha konciensia atu bele asegura no garante seguransa ba sidadaun hotu ne’ebe konsidera “fo’er/lixu” iha prizaun laran. Favor trata prizioneirus sira nu’udar ema. Nu’udar sidadaun ne’ebe kondenadu sala tuir lei, sira kumpri ona hodi tama iha prizaun laran. Psikologikamente sira sofre ona – fizikamente labele halo sira sofre liu tan. Ha’u hein katak, alin Marciano maka ikus ona hetan sofrementu ida ne’e. la-bele akontese tan prizioneiru sira seluk. Tanba se lae, publiku hatene duni katak iha “Prizaun Becora haki’ak “tukang pukul”? LA BELE PROTEJE MALU.

Notas :Sugestaun no kritikas bele manda mai e-mail: zecunha_bcu@yahoo.com.